Xəlil Rza və erməni yazısının banisi

Tarix: 1962-ci il, mart ayı.

Azərbaycan SSR Yazıçılar İttifaqının (indiki Azərbaycan Yazıçılar Birliyi – AYB) ədəbi orqanlarının birində, “Azərbaycan” jurnalının 3-cü sayında o zaman 30 yaşı olan Xəlil Rzanın silsilə şeirləri dərc edilir.

Şeirlərin biri böyük səs-küyə səbəb olur.

“Ana dili” adlanan həmin şeirdə Xəlil Rza belə yazırdı:

Kim sevməyir öz dilini

itsin mənim gözlərimdən ilim-ilim!

Bu Azəri torpağının

Günəşidir mənim dilim!

Bu və buna bənzər misralarda adıçəkilən gənc şairin on illər sonra, üstəlik, daha da şiddətlənən çılğınlığı və pafosu aydın hiss edilirdi. Lakin həmin misralarda həm də onun mənsub olduğu xalqın dili ilə bağlı səmimi sevgisi və narahatlığı da vardı.

Belə ki, bu şeirəcən Xəlil Rzanın ölkənin müxtəlif rayonlarında, dövr üçün ənənəvi olan “oxucularla görüşlərdə” hakim ideologiyanı qıcıqlandıran çıxışlar etdiyi, şeirlər səsləndirdiyi barədə məlumatlar gəlir, “yuxarılara” rəsmi şəkildə məruzə edilirdi.

Hətta bu səbəbdən Azərbaycan SSR Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin 1962-ci il martın 14-də keçirilən iclasında ona xəbərdarlıq edilmiş, üstəlik, maraqlı qərar qəbul olunmuşdu: Xəlil Rzaya oxucularla görüşə tək getməsi yasaqlansın, yanında mütləq başqa şairlərin də olması şərt qoyulsun!

***

“Azərbaycan” jurnalının haqqında danışılan sayı Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsindən (KP MK) gələn xüsusi təlimatla yerli Yazıçılar İttifaqında ayrıca müzakirəyə çıxarılır.

Tanınmış tarixçi Cəmil Həsənlinin “Azərbaycanda Sovet liberalizmi. Hakimiyyət. Ziyalılar. Xalq (1959-1969)” adlı çox qiymətli kitabından (Bakı-2018) öyrənirik ki, müzakirələrin hədəfində əsasən Xəlil Rzanın şeirləri, özəlliklə “Ana dili” şeiri dayanır. Düzdür, çıxışılar həm də jurnalın o vaxtkı baş redaktoru, yazıçı Əbülhəsənə yönəlir; onu “zəif əsərlərin müəlliflərinə qarşı müqavimət göstərə bilməməkdə”, bir çox başqa siyasi nöqsanlarda günahlandırırlar. Lakin deyilənlərdən ümumilikdə belə məlum olur ki, yarandığı 30-cu illərdən bu yana cılız intriqaların, karyera, mənsəb davalarının ocağı olan Yazıçılar İttifaqında repressiya illərinin ab-havası yaşamağa davam edir, mənəvi köləlik və mütilik getdikcə güclənir. Adlarını şair-yazıçı qoyanlar rəsmi ideologiyaya sədaqətlərini nümayiş etdirmək üçün ən iyrənc yollara baş vurmaqdan çəkinmir, özlərini sistemin daha sadiq qulları kimi göstərməkdən ötrü başqalarını “güllə ağzına verməkdə” utanmalı heç nə görmürlər.

Təkcə sözügedən iclasın materialları belə, hazırkı siyasi hakimiyyətin inadla ayaqda saxlamağa çalışdığı AYB-nin nə qədər üfunətli, mənəvi baxımdan necə zərərli və zəhərli qurum olduğunun əyani isbatıdır.

***

Haqqında danışılan iclasdan sitatlar:

Əli Vəliyev: “…Xəlil Rzanın jurnalda çap olunmuş şeirləri yaxşı təsir buraxmır…. Dildən yazmaq olar, lakin bu şəkildə yazmaq olmaz…”

Osman Sarıvəlli: “…Dil məsələsinə bu münasibət sevgidən gələn bir şey deyil. Bu millət qəhrəmanlığı iddiasından gəlir. Bunu tənqid etmək lazımdır. Xəlil Rzadan soruşmaq lazımdır ki, kim sənin dilini alır? Çürük ideyanı pərdələməkdən ötrü belə edirlər. Buna cavanlar arasında olan bir qüsurun inikası kimi baxmaq, siyasi tərbiyə məsələsini möhkəmləndirmək lazımdır“.

***

İclasın sonunda Xəlil Rzaya xəbərdarlıq edilir.

Üstəlik, o, bir aylıq gözdən və qulaqdan uzaq olan Neft Daşlarına “yaradıcılıq ezamiyyətinə” göndərilir.

Axmaqlığın və absurdluğun son həddidir: qələm adamı yazdığı bədii mətnə görə cəzalandırılır, ona nəyi necə yazmalı olduğuna dair təlimat verilir!

Sonra da biriləri durub “sovet vaxtı insanlara pulsuz yazmaq-oxumaq öyrədirdilər” deyə qürrələnirlər.

Bəli, insanlara yazıb-oxumağı öyrədirdilər, ancaq nəyi yazıb nəyi oxumalı olduğunu da öyrədirdilər!

Nəticə isə göz önündədir: protest ruhundan uzaq, tənqidçi təfəkkürdən iraq nəsillər yetişdi. Həmin nəsillərin davamçıları eyni yanaşmanı günümüzdə də davam etdirirlər: hakim gücün təltiflərindən, orden-medallarından, cürbəcür imtiyazlarından ötrü “sinov” gedir, onlardan imtinanı ağıllarının ucundan belə keçirmir, qısası, yaltaqlanmaqdan, yalan danışmaqdan utanıb-qızarmır, hətta bu davranışlarına arsızcasına bəhanələr uydura bilirlər.

***

Mövzuya qayıdaq.

“Yaradıcılıq ezamiyyəti” üçün Neft Daşlarına göndərilən Xəlil Rza nə edir? O, verilən cəzanı eyninə almadan tamam fərqli istiqamətə – doğulduğu Salyana üz tutur. Bu işin üstü açıldıqdan sonra isə Azərbaycan SSR Yazıçılar İttifaqının əlinə “millətçiliyə meyil edən üzvlərin cəzalandırılması” üçün yeni fürsət düşür.

1962-ci ilin mayında Xəlil Rzanın məsələsi bir daha müzakirəyə çıxarılır.

İttifaq sədri Mehdi Hüseynin çıxışından: “Xəlil Rzanın qüsuru millətçilikdə, onun şəxsiyyətindədir. O, əsərlərində millətçiliyi davam etdirir, yanlış yolla gedir. Mən onun hərəkətlərini tənqid edirəm, özünə tənqidi yanaşmağı tələb edirəm. Niyə dərhal dil haqqındakı şeirini çap etdirib?..”

Həmin çıxışın ardınca aparılan müzakirələr nəticəsində isə qərara alınır ki, Xəlil Rzanın çıxışları, şeirləri, hərəkətləri tənqid edilsin, pislənilsin və o… öz üzərində düşünməyə çağırılsın!

30 yaşlı Xəlil haqqında çıxarılan qərarı “ədalətli” sayır və razılaşır.

Sanki bu iyrəncliklər qarşısında başqa çıxış yolu vardımı?!

***

Daha maraqlı olan bilirsinizmi nədir?

“Ana dili” şeiri ilə başını bəlaya salan, aylarla minbir əziyyətə qatlaşmalı olan Xəlil Rza ilə bağlı yuxarıdakı qərarın verildiyi həmin iclasın sonunda başqa bir qərar da yekdilliklə qəbul edilir.

Həmin qərara görə erməni yazısının banisi Mesrop Maştosun anadan olmasının 1600-illiyi Yazıçılar İttifaqının Natəvan adına klubunda qeyd edilməli idi.

Gənc bir şairin – Xəlil Rzanın “Ana dili” şeirinə görə pislənilməsinə qərar verib ardınca da erməni yazısının müəllifinə yubiley keçirilməsi barədə qərar vermək…

Təsadüfdürmü, mistikadırmı? – buna da zəhmət olmasa, siz qərar verin.