Albaniya

Albaniya – (Fars. – Aran, Erm. – Aluanq, Ağvan) – Qafqazda qədim ölkədir. Onun sərhədləri şimaldan Qafqaz dağları, şərqdən Xəzər dənizi, cənubdan Araz çayının aşağı axarları ilə sərhədlənmişdir. Albaniyanın qərb sərhədləri isə dəyişkən olub. Strabonun bəhs etdiyi Kürboyu sərhəd isə bəzən albanların, bəzən isə ermənilərin xeyrinə dəfələrlə əl dəyişdirmişdir. Qafqaz dağlarının şərq qurtaracağı ilə Xəzər sahili arasında qalan dar keçid isə Dərbənd keçidi adlanır. Bu keçid Alban qapıları, Xəzər qapıları, ermənilər tərəfindən isə Pahak Çoray və ya İuray Pahak adlandırılıb.

Albaniya antik dövrdə

Albanlardan ilk dəfə tarixdə Qavqamela (e.ə 331- ci il) bəhs edilmişdir. Bu döyüşdə onlar midiyalılarla, kadusilərlə və saklarla birlikdə Midiya satrapı Atropatın komandanlığı altında vuruşublar. Sonra isə III Daranı müşayiət ediblər. Faktiki olaraq albanların Midiya satrapının komandanlığı altında olması, onların kadusi və saklarla birlikdə Atropatın satraplığına qatıldığını göstərir. Məqbul sayıla biləcək bir fərziyyəyə görə isə albanlar onsuz da əvvəlki Midiya imperiyasına daxil olublar. Son illərdəki qazıntılarda tapılan maddi materiallar – palmet dizaynlı sütun altlıqları və silindrik möhürlər də daxil olmaqla – burada Əhəməni mədəniyyətinin təsirini sübut edir.

Makdeoniyalı İsgəndərin heç bir zaman Qafqaz dağlarına qədər gəlib çatmamasına baxmayaraq, albanlar onun imperiyasına daxil olmuşdular. Albanlar daha öncə də Əhəməni imperiyasının Midiya satraplığına daxil idilər. İsgəndərin ölümünü təqibən e.ə 321-ci ildəki bölünmədən sonra (söhbət Makedoniya imperiyasından gedir) Atropatın idarə etdiyi torpaqlar Midiyanın şimal – qərbi ilə məhdudlaşdı. Bu ərazilər daha sonra Midiya Atropatena və ya Atropatena adlanmağa başladı. E.ə 286 – 281- ci illər arasında I Selevk və I Antioxun general – admiralı Patrokl alban və kadusi sahilləri də daxil olmaqla Xəzər dənizində eskpedisiya aparıb. Bu böyük ehtimalla albanların qərb dünyası ilə ilk təması idi.

Bir çox dialektdə danışan alban tayfalarının hər birinin öz başçısı var idi. Ellinizm dövründə qonşu tayfalarla birlikdə albanlar tək bir hökmdarın idarə etdiyi birləşmiş dövlətə daxil oldular. Bu birləşmənin e.ə II əsrin sonlarına doğru Arşaki II Mitridatla erməni Hökmdarı I Artavazd arasında baş verən müharibə səbəbilə baş verdiyi ehtimal edilir. Albanların vahid halda birləşməsi yavaş baş verən proses idi. Bu yavaş proses orada dil fərqliliyin uzun müddət davam etməsinə səbəb olmuşdur.

E.ə 65- ci ildə Ermənsitan və İberiyanı tabe edib, Kolxidanı işğal edən Roma generalı Pompey ordusu ilə Albaniyaya daxil oldu. O, albanlar tərəfindən ermənilərdən yenicə ələ keçirilmiş quraq Kambisena vilayətini keçərək Xəzər dənizi istiqamətinə yönəldi. Pompey alban hökmdarı Oroysun qüvvələri ilə qarşılaşdı və onları məğlub etdi. Yürüş ərzində Pompeyi müşayət edən Mitilenli Feofan (Theophanes of Mytilene) müşahidə etdikləri və eşitdiklərini hesabat şəklində qələmə almışdır. Feofanın qeydləri Strabonun Albaniya və albanlar barədə bəhs etməsi üçün təməl təşkil etmişdir. O, albanları yarımköçmə çobanlar olan həvəskar ovçular kimi təsvir edir. Albanların kənd təsərrüüfatı haqqında çox az bilgiyə sahib olduqları, pul istifadə etmədikləri və ticarəti mübadilə yolu ilə apardıqları da onun qeydləri arasındadır. Strabon həm də qeyd edir ki, onlar bir hökmdara itaət etsələr də, 26 fərqli dil və ya dialektdə danışırlar. Onlar müharibə meyli olmasalar da, döyüşə 60 min piyada, 22 min süvari çıxarmaq qabiliyyətinə malik idilər. Alban süvariləri atropatenalılardan aldıqları dəmir zirehlə örtünürdülər.

Strabonun, təsvir etdiyi bizim eranın I əsrinə qədər, Albaniyada hər hansı bir şəhər və şəhər həyatına dair məlumata sahib olduğu görünmür. Plini paytaxt Kabalakadan (Qəbələ) bəhs edir. Ptolomey isə – ən mühimləri Qanqara (Qaitara), Albana və Ossika olmaqla – 29 şəhər olduğunu qeyd edib. Bununla birlikdə, arxeolojik qazıntılar bizə Pompeyin yürüşü ərəfəsində Albaniyada şəhər (town) və ya şəhərlərin olduğuna ya da inkişaf etməkdə olduğuna dair dair dəlillər təmin edir. Çuxur – Qəbələdə aparılan qazıntılarda tapılan əşyalar Ellin dövlətləri ilə əlaqələrin mövcud olduğunu sübut edir. Buradan tapılan dəfinə e.ə II əsrlə eramızın I əsri arasında tarixləndirilmişdir. Şamaxı (Ptolomeydə Şemakia) şəhərinin qalıqları isə müasir Xınıslı ətrafında aşkarlanıb. Qədim alban şəhərlərinin qalıqlarının aşkarlanması – xüsusən Qəbələnin – burada həmçinin, parfiyalıların şəhərsalma və arxitekturasında da mövcud olan xüsusiyyətləri müşahidə etməyə imkan verir. (Eyni tipli bişməmiş kərpiclər, ağacdan sütun altlıqları, böyük uzun binalar). Sikkələr Parfiya ilə müəyyən qədər ticarət əlaqələrinin olduğunu sübut edir. Şamaxıdan tapılan 321 sikkədən 159-u Parfiya sikkəsidir. Elian (Aelianus Tacticus) Araz və Kür vasitəsilə Albaniyanın şərqini Ekbatanla (Həmədan) birləşdirən mühim ticarət yolundan bəhs edir. Əks təqdirdə, pulun isifadəsi ibtidai qəbilələrin mübadilə ticarətinə təsir etməzdi.

İberlər kimi albanlar da Romaya qarşı üsyan etməkdə gecikmədilər, e.ə 36 – cı ilə Mark Antoni (Marcus Antonius) iber və albanların üsyanını yatırmaq üçün sərkərdələrindən birini göndərdi. Bu zaman Alban hökmdarı olan Zober təslim oldu və Albaniya Roma protektorluğuna keçdi. Alban hökmdarının adı imperator Oktvian Avqust tərəfindən elçiləri qəbul edilən xanədanlar arasında göstərilir. 35 – ci ildə İberiya kralı I Parsman (Farazman) və qardaşı Mitridat Romanın dəstəyi ilə Ermənistanda Parfiyaya qarşı çıxdılar. Baş verən döyüşdə albanlar effektiv müttəfiq olduqlarını sübut etdilər. Onlar Parfiyalıların məğlubiyyətinə və qovulmasına yaxından köməklik göstərdilər. Roma imperatoru Vespasian Roma hakimiyyətinin Xəzər dənizinə qədər yayılmasında qərarlı olmuşdur. İmperator Domisianın XII Legionuna aid kitabənin Bakıdan 69 km cənubda aşkarlanması romalıların Xəzər sahillərinə çatdığını göstərir.

Roma təsirinin güclənməsinə baxmayaraq, Albaniya Parfiya ilə ticari və mədəni əlaqələri heç bir zaman dayandırmadı. Əli Bəhrəmidən tapılan dəfinə bu əlaqələrin davam etdiyinə yaxşı nümunədir. Parfiya hökmdarı Qotarzın (40 – 51-ci illər) gümüş sikkələri Albaniyada geniş yayılmışdır.

Məqalə M. L. Chamount tərəfindən Ensklopediya İranik üçün yazılıb.

İngilis dilindən tərcümə – Sübhan Rəhimli