1 sentyabr 1949-cu ildə Mao Tszedun Tyananmen meydanında, Çinin artıq ayağa qalxdığını kütlələr qarşısında elan edəndə, izdiham həvəs və sevinclə Mao-nu alqışlayırdı. Hətta məşhur yazıçı Hu Fenq cuşa gələrək, “Zaman başladı” adlı 4 min sətirdən ibarət şeir belə yazmışdı. Fenq, Maonun ölümünü və Çinin kapitalist iqtisadi sistemə keçidini görəcək qədər uzun yaşadı. Amma onun “başlatdığı zamanda’’ 30 milyondan çox çinlinin aclıq və qıtlıq səbəbilə öldüyünü də qeyd etmək lazımdır. Nəticədə ağrılı və çətin olmasına baxmayaraq Çin kapitalist iqtisadi sistemə keçməyi bacarmaqla da kifayətlənmədi, 21-ci əsrdə bu sistemi bütün dünyaya ixrac etməyə başladı.
İqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı almış Ronal Coasen “Çin necə kapitalist oldu?” adlı kitabında bu keçişin ağrılı tərəflərini vurğulamaqla birlikdə, sürəti ilə bağlı heyranlığını da gizlətmir. Bir sistemdən digərinə keçid ağrılı olduğu qədər də təhlükəlidir. Modern tarixdə buna ən yaxşı misal kimi Atatürkün “Əlifba inqilabını” göstərə bilərəm. 5 illik keçid planları təklif edilərkən, Atatürk 3 ay kimi qısa müddətdə, bu keçişi təmin etmişdi. Bunu edərkən, ən yaxın dostlarının hərf inqilabına qarşı çıxdığını və xeyli müxalif səsin yüksəldiyini nəzərə almalıyıq. Tarix göstərir ki, liderlərin qətiyyətli və aydın vizyonu olduğu təqdirdə cəmiyyətin tranformasiyası daha asan və sürətli baş verir. Əlbəttə ki, bu keçişlərdə bir çox problemlər, maneələr ortaya çıxa bilir amma gedəcəyin yeri bildikdən sonra, geriyə sadəcə o yolu kimlərlə və hansı metodlarla getmək üzərində düşünmək qalır.
Məqalənin başlığında qeyd edilən Abşeron vadisi fikrini bu baxımdan reallaşdırılması arzulanan istənilən keçidin bir elementi kimi görürəm. 16 iyun tarixində prezident və köməkçisinin Microsoft rəsmiləri ilə görüşü zamanı, prezidentin köməkçisi Şahmar Möhsümovun işlətdiyi ifadə diqqətimi cəlb etdi: Hesab edirik ki, Azərbaycanı regionumuzda innovasiyaların mərkəzinə çevirəcək Silikon Vadisi analoqlu Abşeron Vadisinin yaradılması üçün böyük potensial var.
Abşeron Vadisi ideyasının ölkə və iqtisadiyyatı üçün nə dərəcədə faydalı olub-olmadığını bilmirəm. Burada vurğulamaq istədiyim, cümlədə gizlənmiş “keçid”dir. Nəzərdə tutulan “keçid”ə heç bir müsbət və ya mənfi dəyər yükləmədiyimi əvvəlcədən deməliyəm. Heç kimə sirr deyil ki, 2016-cı ildən bu tərəfə, xüsusən neft qiymətlərinin enməsi və devaluvasiya nəticəsində, neftə bağlı bir ölkə kimi gələcəyə addımlaya bilmədiyimiz ortaya çıxdı. “Gələcəyin bilinməzliyi” xalq üçün çox böyük mənalar, qayığlar, qorxular ifadə etməyə bilər amma gücü idarə edən bir iqtidar üçün, “Gələcək qayğısı” çox önəmlidir. Gücü və iqtidarı itirmək, xüsusən demokratik dəyərlərin oturuşmadığı, yerləşmədiyi iqtidarlar və cəmiyyətlər üçün çox təhlükəlidir.
Qayıdaq Abşeron vadisinə. Neftin iqtisadiyyatda dəyər itirməsindən sonra alternativ maliyyə mənbələrinin tapılması iqtidar üçün hazırda ən vacib gündəm maddələrindən biridir. İstehsal edən bir ölkə deyilik, istehsal edə bilmədiyimiz üçün də, xarici investisiyadan asılı vəziyyətdəyik. Neftdən gələn pullar indiyə qədər bu “ayıbımızı” örtürdüsə, görünən odur ki, növbəti illərdə bu, mümkün olmayacaq. Abşeron vadisi, Ələt-iqtisadi zonası, özəlləşdirmə, maliyyə amnistiyası – bütün bunların leksikonumuza daxil olmasının əsl səbəbi budur. İqtidar yeni maliyyə mənbələri taparaq, post-neft dövrünə hazırlaşır. Amma…
Yuxarıda keçidlərin təhlükəli tərəflərinin olduğunu qeyd etdim. Təhlükə, fəsadlar cəmiyyətlərdən, dövlətlərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Abşeron vadisini yaratmaq və investisiya cəlb etməyin hansı təhlükəli tərəfləri ola bilər?
İqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatçısı Friedrich Hayekə görə, bazar iqtisadiyyatının ən böyük üstünlüyü informasiyanın sərbəst şəkildə dolaşmasıdır. Yəni, Bazar iqtisadiyyatının əsas lokomotivi informasiyanın sərbəstliyidir. Yuxarıda adı keçən Mao-nun iqtisadi siyasətinin 30 milyondan çox çinlini aclığa məhkum etməsinin səbəblərindən biri də bu idi. Sovet dövründə əkilən pambığın miqdarı ilə bağlı mərkəzi komitəyə göndərilmiş şişirdilmə rəqəmlər kimi, Çində də, yerli bələdiyyələr, komitələr yumşaq ifadə ilə şişirdilmə rəqəmləri mərkəzi komitəyə göndərməklə aclığın yaranmasına səbəb oldular.
Abşeron vadisi fikrini ortaya atanların Hayekin dediyi “sərbəst informasiya” haqqında düşünmələri yaxşı olardı. Çünki açıq iqtisadiyyatın, sərbəst informasiyanın yaranması üçün, demokratiyanın, hüququn üstünlüyünün təmin edilməsinin şərt olduğu bilinən gerçəklikdir. Xüsusən ifadə azadlığının olmadığı yaxud məhdudlaşdırıldığı ölkələrdə iqtisadiyyatın sərbəstləşməsi, Abşeron vadisinə investorların vəsait qoyması mümkün deyil. Bəli, Çin yuxarıda ifadə edilən demokratik qaydalara əməl etmədən ciddi bir iqtisadi nailiyyət əldə edib, amma Çinin özünəməxsus modelinin, mədəniyyətinin, ictimai və siyasi quruluşunun və ən əsası aclıqdan ölən 30 milyon Çinliyə rəğmən Mao-nu dəstəkləyən və ona inanan bir xalqın olduğunu unutmamaq lazımdır.
Abşeron vadisini yaratmaq üçün isə, Microsoftdan daha çox iqtidarın fəallıq göstərməsi lazımdır. Görülməli işlər əslində çox sadədir. Müstəqil məhkəmə, şəffaf iqtisadiyyat və hüququn üstünlüyü prinsipi. Təbii ki, bütün bunları etmək iqtidar üçün heç də asan deyil. Nəticədə bu reseptin tətbiqi iqtidarın gücünün paylaşılması, hətta bir hissəsinin itirilməsi deməkdir. Amma tarixdə keçid etmək istəyən hansı iqtidar öz gücündən fədakarlıq etməyib?
Abşeronda silikon vadisinin yaranıb yaranmayacağını bilmirəm. Amma, Fenqin Mao üçün başlatdığı zamanın Azərbaycanda da başladığını deyə bilərəm. Bu yeni zaman və onun ruhu üzərində düşünmək lazımdır. Düşünərkən isə, gözümüzün qabağına itirdiyimiz illəri, bərbad təhsil sistemini, güvənilməyən məhkəmələri, hüquqsuzluğu gətirməliyik. Demokratik dəyərləri cəmiyyətə qazandırmağın asan olmadığı fikri ilə razıyam, sadəcə hardansa başlamalı olduğumuzu deyirəm. Yetərincə illər itirmişik, geridə qalan illərə heyfislənmək bizə heç nə verməyəcək. Bir yerdən başlamaq lazımdır. Bəlkə elə Abşeron vadisindən?
