1 avqust, 1894-cü il.
Bu tarix ilk baxışda çoxunuza heç nə demir.
Halbuki söhbət aydınlanma hərəkatı tariximizin önəmli səhifələrinin birindən gedir. Belə ki, Bakıda və bütövlükdə Azərbaycanda ilk ictimai kitabxananın yaradılması məhz 126 il əvvəlin həmin günü ilə bağlıdır.
Təşəbbüskar Nəriman Nərimanov idi…
***
İndi təqvim 2020-ci ili göstərir və Azərbaycanda “kitabxana” sözü “kababxana” ilə assosiasiya olunur.
Niyə də olunmasın?
2000-ci illərin ortalarından etibarən paytaxtdakı kitabxanaların və kitab dükanlarının böyük hissəsi ləğv edildi. İndi siz onların yerində kafe-restorandan tutmuş mebel dükanınacan hər cür ticarət obyekti görə bilərsiniz.
2000-ci illərin sonlarına doğru Bakının mərkəzində yerləşən Ənvər Məmmədxanlı adına kitabxana gözümün qarşısında darmadağın edilmişdi.
Yaxşı yadımdadır, kitabxananın direktoru tanınmış müğənni Yalçın Rzazadənin həyat yoldaşı Roza xanım idi.
Mən də oranın davamlı ziyarətçisi idim.
Sakit bir qiraət zalı, aldıqları qəpik-quruş məvacibə baxmayaraq gülərüzlü, mehriban kitabxanaçıları vardı.
Günlərin birində məlum oldu ki, kitabxananı ləğv edirlər. Səbəb? Guya “lazımi səviyyədə fəaliyyət göstərmir, yararsız vəziyyətdədir”.
Növbəti dəfə kitabxanaya gələndə isə onun qarşısında izdiham gördüm; məgər polisli-zadlı oranı boşaltmağa gəliblər.
Roza xanımın bu faşizmə qarşı necə müqavimət göstərdiyi, hansı zorakılığa məruz qaldığı, halının hədsiz pisləşdiyi və ağır vəziyyətdə xəstəxanaya aparıldığı gözümün önündə baş verib. Hələ də yadıma düşəndə tüklərim ürpəşir.
Bundan da dəhşətlisi vardı: başda Mədəniyyət naziri (daha dəhşətlisi isə, həm də böyük bəstəkar Qara Qarayevin qardaşı oğlu!) Əbülfəs Qarayev olmaqla, rəsmilər Roza xanımı az qala “terrorist” elan etmişdilər, ünvanına həqarət üstündən həqarət yağdırır, vəhşicəsinə döyülməsini belə görməzdən gəlir, ələ salır, dişlərinin dibindən çıxanı söyləyirdilər.
Əlim üzümdə qalmışdı…
Kitabla, kitabxanaçı ilə bu cür rəftarı görəndən sonra uzaq tarixdəki oxşar hadisələr mənim üçün öz mənasını tamam itirmişdi.
Nə vaxtsa Makedoniyalı İsgəndərin pers kitabxanalarını külə döndərməsində də, Roma imperatoru Sezarın İsgəndəriyyə kitabxanasını yandırmasında da, Çingiz xanın Bağdad kitabxanasına od vurmasında da artıq mənim üçün qeyri-adi, təəccüblü heç nə yox idi.
XXI yüzillikdə bir kitabxana ilə belə amansız davrana bilirlərsə, yüzillər, minillər öncə –ibtidai təfəkkürün daha güclü olduğu çağlarda kitabxanaların yerlə yeksan edilməsinə niyə heyrətlənəsən?
Yaxınlarda yolum bir zamanlar Ənvər Məmmədxanlı adına kitabxanın yerləşdiyi küçədən düşdü.
İndi orada oliqarx butikləri sıralanıb.
Mənəviyyatın bu qədər asanlıqla maddiyyata qurban edildiyi, kitabın “of” demədən kapital hərisliyinin güdazına gedə bildiyi ölkə heç vaxt xoşbəxt ola bilməz. Heç vaxt!
Necə ki xoşbəxt deyil… Neft milyonlarına, milyardlarına baxmayaraq dilənçilər, səfillər ölkəsidir.
***
Qayıdaq Azərbaycanın ilk qiraətxanasına…
Tarixə “Nəriman qiraətxanası” kimi düşən bu ictimai kitabxananın şöhrəti tezliklə yalnız Qafqaza deyil, çar Rusiyasının ucqarlarınacan yayılmışdı.
Çox keçmədən buraya hətta Kəlküttə, İstanbul, Sofiya, Qahirə, Tehran, Təbriz və digər şəhərlərdən qəzet, jurnal və kitablar göndərilirdi. Onların bir çoxu Nərimanova xüsusi rəğbəti olan neft milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin hesabına alınırdı.
Qorçakov küçəsində (sonralar adı Malıgin olaraq dəyişdirilmişdi) fəaliyyətə başlayan ilk ictimai kitabxananın ömrü cəmi dörd il çəkdi. Lakin o, aydınlanma tariximizin parlaq səhifələrindən biri olaraq qaldı.
Qiraətxananın ayaqda qala bilməsi üçün mütəmadi müxtəlif tədbirlər – tamaşalar, vodevillər təşkil olunurdu.
Həmin tədbirlər eyni zamanda Bakının mədəni həyatının canlanmasına xidmət edirdi.
Maraqlı bir statistika: ilk ictimai kitabxanın təzəcə fəaliyyətə başladığı dövrdə, bir aydan da az müddətdə – 1894-cü ilin aprelin 8-dən mayın 4- dək bura 710 nəfər oxucu gəlmişdi. Dövrün gerçəkliklərini nəzərə aldıqda kifayət qədər böyük rəqəmdir. İndinin özündə həmin rəqəmi heç bir kitabxana hətta təsəvvür belə, edə bilməz.
“Nəriman qiraətxanası” aydınların əsas görüş yerlərindən birinə çevrilmişdi: irəligörüşlü insanlar burada toplaşır, müxtəlif mövzularda qaynar müzakirələr aparırdılar.
Məqsəd isə eynidir: insanların cəhalət buxovlarından azad edilməsi, savadlanmanın gücləndirilməsi!
Danılmaz həqiqət idi ki, bir cəmiyyətin öz hüquq və azadlıqlarına qovuşması ilk növbədə maarifçiliklə mümkündür.
Kütlə, kölə şüuru yalnız bu yolla ləğv edilə bilərdi!
***
Çar rejimi “Nəriman qiraətxanası”nın mövcudluğuna yalnız 1898-ci ilin oktyabrınacan dözə bildi.
İlk ictimai kitabxanamızı azad düşüncəli insanların, özəlliklə, gənclərin sevimli məkanına çevrildiyini görüb bunu hakim gücə qarşı təhlükə mənbəyi – “siyasi fitnə ocağı” kimi qiymətləndirdi və onun qapadılmasına qərar verdi.
Aydınlıqçılar həmin qərarı dərin hüznlə qarşılamışdılar.
Ancaq yəqin heç vaxt xəyal belə etməmişdilər ki, aradan yüz il keçəcək və bu ölkədə kitaba, bilgiyə, savadlanmaya münasibət zərrəcə dəyişməyəcək.
Daha doğrusu, dəyişəcək, ancaq pisə doğru… Kitabxanaları böyük sürətlə çayxanaya, kababxanaya, nə bilim daha nə xanaya çevirərək cəmiyyətə köhnəlmiş, ənənəvi, aqrar mesaj verəcəklər: tüpürün mədəniyyətə, sığının gödəniyyətə!
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
