Psixologiyada koqnitiv dissonans məfhumu 1950-ci illərin sonlarında yaranıb. Onun müəllifi amerikalı psixoloq Leon Festingerdi.
L.Festinger təcrübə yolu ilə aşkarlamışdı ki, əgər insanın təsəvvürlərində hansısa ziddiyyətlər, uyğunsuzluqlar meydana çıxırsa (koqnitiv dissonans bu təzahürün adıdı), o, həmin ziddiyyətləri aradan qaldırmaq və ya uyğunsuzluğu yox eləmək üçün ümumi mənzərəyə yeni elementlər əlavə eləməyə can atır.
Bu mənzərənin elementlərindən biri – bizim öz hərəkətlərimiz, yaxud vərdişlərimiz olanda koqnitiv dissonansın rolu daha böyük əhəmiyyət kəsb eləyir. Məsələn, siqaret çəkməyin zərərləri barədə informasiya “mən çəkirəm” faktı ilə koqnitiv dissonans yaradır. Koqnitiv dissonansı aradan qaldırmağın bir üsulu – siqareti tərgitmək, digər üsulu isə – siqaretin zərərləri haqqında məlumatı etibarsızlaşdırmaq, yəni özümüzün dünyaya münasibətimizə sözügedən informasiyaya zidd informasiya daxil eləməkdi. Məsələn, siqaretin zərərləri barədə məlumatlar çox şişirdilir, siqaretdən daha təhlükəli olan başqa vərdişlər var.
Əvvəllər koqnitiv dissonans nəzəriyyəsi fəaliyyətlərimizin bəzi səbəblərini açıqlayan motivasiya nəzəriyyəsi kimi qəbul olunurdu. Biz elədiklərimizi niyə eləyirik? Koqnitiv dissonansı aradan qaldırmaqdan ötrü.
Lakin tezliklə məlum oldu ki, bu, heç də birmənalı nəticə doğurmur, bir çox hallarda ziddiyyətlərin mövcudluğu insanın, dünyanın ziddiyyətli mənzərəsini olduğu kimi qəbul eləməsinə əngəl törətmir. Digər tərəfdən koqnitiv dissonans motivasiya nəzəriyyəsi qismində çox şeyə açıqlıq gətirməyə qadir deyil, çünki Festingerin nəzəriyyəsində tamamlayıcı elementlərin vaciblik dərəcəsindən də danışılırdı. Elementlər əhəmiyyətli olanda uyğun nəticələr yaradırlar, ancaq ziddiyyətli elementlər heç bir əhəmiyyət daşımırsa, onların bir nəticəsi də olmayacaq.
Beləliklə, bütün hallarda fəaliyyətin izahı rolunda – diqqət dairəsinə daxil olan və yox edilməsi heç cür mümkün olmayan əhəmiyyətlilik faktoru çıxış edir. Məhz, hansısa əhəmiyyətli, vacib şeylər arasındakı ziddiyyətlər fəaliyyət doğura bilər.
Daha sonra müəyyənləşdirildi ki – o cümlədən Festingerin araşdırmalarında da – proqnozların reallaşmaması, koqnitiv dissonans nəzəriyyəsində göstərildiyi kimi, təsəvvürlərin dəyişməsilə yox, yüngül modifikasiya ilə nəticələnirdi.
Məsələn, konkret bir tarixdə dünyanın sonunu gözləyən təriqətlərdən birinə aid məşhur təcrübəni götürək. Göstərilən tarix dünyanın sonu olmayanda təriqət üzvləri öz təsəvvürlərindən vaz keçmədilər, sadəcə onları yüngülvari modifikasiya elədilər: dünyanın niyə məhv olmadığına izah tapdılar və öz inanc sistemlərini dəstəkləməyə davam elədilər.
Bu gün koqnitiv dissonans əsasında izahlar yalnız məhdudsaylı hallarda işə yarayır. Əksər situasiyalarda ziddiyətlər və ya uyğunsuzluqlar insanlarda, təbii, birmənalı mənzərə yaratmaq istəyi doğurmur. İnsanlar, həddindən artıq ziddiyyətli, məntiqi baxımdan uyuşmaz ideyaları beyinlərinə yerləşdirə və rahat yaşaya bilirlər. Bu, insanların psixologiyasını anlamaq istiqamətində ortaya çıxan ən vacib problemlərdən biridi.
Bir zamanlar Ziqmund Freyd deyirdi: “qeyri-şüurinin özəlliklərindən biri odu ki, o, ziddiyyətləri görmür, şüurlu qatdan fərqli olaraq, bir-birinə tamamilə əks ideyalar və obrazlar qeyri-şüuri qatda rahat yola gedirlər”. O zaman müasir insanın düşüncəsi nə qədər şüurludu? Yoxsa bu, şüur və dünyagörüşü görüntüsü almış qeyri-şüuridi? Artıq bu barədə düşünməyə məcburuq.
Dmitri Leontyev
Psixologiya elmləri doktoru, professor
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
