Seçkilər bitdi. Bir neçə “müxalif” var idi ki, hakimiyyət onları öz “frendzona”-sında saxlayırdı. Onlar isə çalışırdılar bu zonadan çıxıb daha irəli münasibətə girsinlər. Bəziləri bacardı, bəziləri hələ də “frendzona”-da qalıb. Bəziləri isə etiraz edərək saxtakarlığı hüquq yolu ilə həll etməyə çalışır. Necə deyərlər, “мартышкин труд”…
“Avtomatlaşdırılmış” idarəetmə sistemində hüquqla əlləşmək nə dərəcədə səmərəlidir? Buradakı avtomatlaşdırılmanı əlbəttə texnoloji yox, diktat mənasında avtomatlaşdırma kimi başa düşmək lazımdır. Bəli, ölkəmizdə sosial, ictimai, siyasi – bütün fəaliyyətlər avtomatlaşdırılıb. Bununla nəyi nəzərdə tutduğumu izah etməyə çalışacağam: hakimiyyətin xalqla bağlı istənilən fəaliyyətinin ilk və son nöqtəsi olur. İlk nöqtəsi nəyinsə yaradılması, mövcud olmasıdır və bu “nəsə” yaradılarkən təbii qayda budur ki, onun son nöqtəsi olmamalıdır. Son nöqtə, baş verən spontan hadisələr, insanların gündəlik fəaliyyətləri nəticəsində öz-özünə formalaşmalıdır. Amma bizdə bu son nöqtə elə ilk nöqtə ilə birgə yaradılır, başqa sözlə desək, ilk nöqtədə yaradılmış bir şey barədə onun son nöqtəsi, yəni hər hansı bir qərarı da artıq əvvəlcədən verilir. Dikta hakimiyyətinin prinsipi də budur ki, son nöqtə heç cürə dəyişdirilməsin. Bu səbəbdən ilk nöqtə ilə son nöqtə arasındakı bütün spontan vətəndaş fəaliyyətləri, bütün təbii hərəkətlər mənasız olur. Bunların son nöqtəyə təsir baxımından heç bir rolu olmur. Həm diktaturada yaşadığını iddia etmək, həm də diktaturanın hüququ ilə əlləşmək çox böyük bir ziddiyyətdir.
Bir nümunə ilə yuxarıda yazılanları izah etməyə çalışım: təsəvvür edin ki, ölkəmizdə İctimai Tv sizin hansısa hüququnuzu pozub və bu, çox ciddi bir pozuntudur. Yenə təsəvvür edin ki, qanuna görə siz şikayət edə, hüququnuzu bərpa edə və təzminat ala bilərsiniz. Amma gəlin fikirləşək, bu mümkündürmü? 3 yaşlı uşaq da bilir ki, xeyr. Çünki son nöqtə əvvəlcədən sözün pis mənasında “robotlaşdırılıb”. Yəni İctimai Tv yaradılanda, müəyyən edilib ki, heç kəs ona heç nə edə bilməz. Ona görə də bizim onu şikayət edərək məhkəməni qazanmaq, ya qazana bilməmək kimi şeyləri müəyyən edəcək fəaliyyətlərimizin heç bir mənası və son nöqtəyə heç bir təsiri yoxdur. Gedib şikayət yazmaq, məhkəməyə müraciət etmək, məhkəməyə ayaq döymək – bütün bu spontan fəaliyyətlər işləyə bilməz. Necə ki, dinlərin alın yazısı əvvəlcədən məlum olan adamdan yaxşı davranmağını tələb etməsi ziddiyyətlidir, eynilə burada da vətəndaş üçün bütün son nöqtələr əvvəldən məlum olduğu üçün ondan hüquqla bağlı spontan hərəkətlər həyata keçirməsinin tələb etmək ziddiyyətlidir.
İqtidar vətəndaşlar üçün artıq “hüquqi alın yazısı”nı yazıb. Bütün bunlar mənasızdır. “Truman show” filmində olduğu kimi hər şey əvvəllcədən qurulub və sən öz taleyini, son nöqtəni öz iradənlə yazmağa çalışsan, bunun qarşısı alınacaq. Ölkəmizdəki bütün qurumların qeyri-işlək olmasının, heç bir işə yaramamasının səbəbi də budur. Bu robotlaşma prinsipi hakimiyyətlə əlaqəli olan bütün sahələrdə hökm sürür. Bu isə o deməkdir ki, elə hər yerdə hökm sürür. Hətta bu cür əvvəlcədən müəyyənləşmə elə bir epidemiya halını alıb ki, hakimiyyətin girə bilmədiyi sadə ailə təsərrüfatlarına da yayılmağa başlayıb. İnsanlar “hamısı məlumdur da” sözləri ilə böyüyürlər, bütün həyatları robotlaşdırılır. Hakimiyyəti nə cür davranış sərgiləyirsə, vətəndaşı da həmin davranışın xəmiri ilə yoğrulur. Bütün həyatlardan spontanlıq rədd olur, yerini əvvəlcədən təyin olunmuş robot qərarları tutur. Və bütün bunların fonunda bir çox adamlar hələ də əllərində şikayət vərəqələri, məhkəmə faylları o vəkildən bu vəkilə, o binadan bu binaya qaçır. Hüquqa inam yoxdur, amma pənah aparılası son yer kimi də hüquq görülür. Çox acınacaqlıdır.
Belə bir məqamda isə MSK şou göstərməyə davam edir. Necə də olmasa ona və bütün digər dövlət orqanlarına inanan kifayət qədər insan var və onların şousu da məhz bu insanlara hesablanıb. MSK bir neçə dairədə guya total saxtakarlıq səbəbiylə seçki nəticələrini ləğv edir və bildirir ki, həmin dairələrdə seçki yenidən keçiriləcək. Burda yeni, fərqli bir şey yoxdur, amma insanlar, özünə proqressiv deyən intellektual müxaliflər yenə də MSK-nın toruna düşür. Bu qərar o deməkdir ki, yenidən ilk nöqtə, yəni seçki yaradılacaq, son nöqtənin isə spontan və təbii hərəkətlərlə öz-özünə formalaşmasına icazə verilməyəcək və son nöqtə yenə də əvvəlcədən müəyyən olunacaq. Bu isə olacaq növbəti şəffaflıq şousu. Nəticəsi isə olacaq yüz qarğaya bir sapan daşı.
Bundan başqa, namizədlərin etiraz olaraq MSK binasının önünə yığışdığı ilk gündə onların qarşısına göndərilən katibi xatırlayaq. Onun namizədlərin qarşısına göndərilməsinin səbəbi onların şikayətlərini öyrənmək yox, kazuistika vasitəsiylə üzə durmaq və insanların başını qatmaq idi. Bunu anlamaq heç də çətin deyil. Katib bildirirdi ki, qanun pozuntuları ilə bağlı çəkdiklərinizi, aktlarınızı bizə göndərin, biz də həll edək. O bildirirdi ki, bu işlər birdən-birə olmur, oturub baxılmalı, araşdırılmalı və qərar verilməlidir. Namizədlər onun bütün bu sofistikasına inandılar və sənədlərini MSK-ya gətirməyə başladılar. Baş verənləri təfərrüatı ilə yazmağa ehtiyac görmürəm, sosial şəbəkələrdə hər kəs hər şeyi görüb. Guya ki, şikayətlər nəticəsində bir neçə dairənin nəticələri ləğv olundu, hansı ki, həmin dairələrlə bağlı saxtakarlıq iddiası o qədər də qabardılmamışdı və o dairələrdə ümumiyyətlə rəqabət yüksək dərəcədə deyildi. Yəni iqtidar əvvəlcədən qurulmuş plan əsasında aradan çıxara biləcəyi namizədlərinin qalibiyyətini ləğv etməklə insanlara hüquq şousu göstərdi. Kütlə isə buna inandı, həqiqətən də inandı.
Ancaq açıq-aşkar saxtakarlıq videoları olan dairələr barədə başqa cür qərar verildi. Bəzi məntəqələrin nəticələri ləğv edildi, bu isə dairənin yekun nəticəsinə təsir etmədi. Yenə də Arpadarai (məsələn) deputat təyin olundu. Bəxtiyar Hacıyevə isə bildirildi ki, sizin təqdim etdiyiniz videolar icazəsiz çəkilib. Yəni MSK burada xalqın xarakterindən doğan ən əsas məqamdan istifadə edərək kazuistika ilə məşğul oldu. Tutaq ki, 20 dairədən 10-unda saxtakarlıq varsa, bu 10 dairənin konkret olaraq hansılar olmasının əhəmiyyəti yoxdur, istənilən 10 dairə ləğv edilə bilər. Xalq buna aldanacaq və deyəcək: “De, ləğv etdilər də, halaldır…”. Ona görə də əvvəlcədən qurulmuş ssenari əsasında ləğv etmək üçün təyin etdiyi deputatlarını ləğv edib, digərlərindən isə ümumi nəticəyə təsir etməyəcək qədər məntəqə ləğv edib bu işi xalqın inanacağı ən ideal formada həyata keçirmək olar. Və oldu da. MSK öz yüksək kazuistika qabiliyyəti sayəsində bunu bacardı. Bəxtiyar Hacıyev, Mehman Hüseynov və onlar kimi digər müxaliflər isə anlamalıdırlar ki, onlarla bağlı olan son nöqtə artıq çoxdan həll olunub və hüquq bunu dəyişə bilməz. Azərbaycanda hüquq yalnız ümumi gedişata əhəmiyyətli təsir edə bilməyən nəticələri dəyişmək üçün fəaliyyət göstərir. Hüququn sərhəddi bura qədərdir. Buradan o tərəfə isə nə isə başqa bir şey olmalıdır…
İnsanı dəlilik həddinə çatdıra biləcək başqa məqam isə müşahidəçinin döyülməsinin əks olunduğu videoya cavab olaraq, “müşahidəçinin döyən adamı çəkmək hüququ yoxdur, buna görə də məhkəməyə veriləcək” deyilməsidir. Bu ağlasığmaz bir şeydir. Hər nə qədər qazlaytinq (gaslighting) termini ikili münasibətlərdə istifadə olunsa da, iqtidarın insanlara qarşı etdiyi bu psixoloji təzyiqi də qazlaytinq adlandırmaq olar. Bunun nəticəsində fərdlər ətrafdakı gerçəkləri doğru qavradıqlarına şübhə edirlər və düşünürlər ki, bəlkə də həqiqətən də mitinqi Lökbatanda etmək lazımdır…
Bilirsiniz, bir şeyi anlamaq lazımdır ki, saxtakarlığın, qanun pozuntularının olması cəmiyyətdə ola biləcək bir hadisədir. Saxtakarlıq ümumi gedişatdan uzaqlaşma cəhdidir, spontan bir haldır. Ümumi doğru bir işin içində olan kiçik bir “zərərverici həşaratdır”. Bütün bunlar hər ölkədə ola bilər, amma istisna, spontan hallar kimi. Bizim ölkəmizdə isə saxtakarlıq məsələsinin özü belə saxtakar şəkildə həyata keçirilir. Ümumi doğru bir işin deyil, saxta bir işin içində saxtakarlıq edilir. Yəni başqa ölkədə saxtakarlıq yüz nəfər fərddən birinin şəxsi təşəbbüsü ilə olur və digərləri, eləcə də cavabdeh qurum dərhal tədbirlər həyata keçirir. Amma bizdə saxtakarlıq hər hansı bir işin özünün mahiyyətini təşkil edir və artıq saxtakarlığın xərçəng metastazı kimi yayıldığı bir məsələdə əlinə vərəq alıb hüquqa bel bağlamaq xərçəng xəstəsinin sarımsaq yeyərək sağalmağa ümid etməsinə bənzəyir.
Hüquqla əlləşənlər öz işlərində olsunlar, amma mənim dəqiq bildiyim bir şey var ki, MSK-nın və eləcə də ölkəmizdəki digər qurumların düzəlməsi, doğru qərar verməsi, şəffaf və ədalətli olması ehtimalı “Sonsuz meymun teoremi”-nin düz çıxması ehtimalından da azdır. Meymunlar toxunduğu təsadüfi klavişlər ilə Şeksprin əsərlərini yaza bilərlər, amma MSK düzələ bilməz və ya diktaturada hüquq işləyə bilməz.
Çünki o yalnız dekorativ məqsəd daşıyan bir şeydir.