İqtisadi bərabərsizlik son dövrlərdə müvafiq akademik sahələri və ümumən ictimaiyyəti məşğul edən əsas müzakirə mövzularından biridir. Fransız iqtisadçı Thomas Piketty tərəfindən yazılmış, məhz kapitalist cəmiyyətlərdəki iqtisadi bərabərsizlik məsələsini hədəf alan “XXI əsrdə kapital” (“Capital in the Twenty-First Century”; 2013), sözügedən müzakirələrdə başlıca istinad nöqtələrindən biri olub dünya miqyasında populyarlıq qazanan kitablardan sayılır (hərçənd iqtisadçılar arasında şübhə ilə yanaşanlar da az deyil).
Eyni zamanda son seçkilərdə o qədər də uğurlu nəticələrə vəsilə olmasa da, gələcəyin seçiciləri olan gənc nəsil arasında da iqtisadi bərabərsizliyi hədəf alan sol tendensiyalı hərəkatlar yüksəlişdədir.
Bununla birlikdə qeyd etmək lazımdır ki, vətəndaşların iqtisadi bərabərsizliyə yanaşmasında müxtəlif ziddiyyətlər müşahidə olunur. Belə ki, İqtisadi Tədqiqatlar üzrə Milli Büronun məqaləsinə əsasən, insanların bərabərsizliyi müəyyən edən iqtisadi meyarlarla bağlı xətalı təxminlərə sahib olduqları müəyyənləşdirilib. Buna görə də, bərabərsizliyin cəmiyyətin faktiki vəziyyəti yox (ən azından, düşünüldüyü halı ilə), müəyyən mənada sezmə ilə bağlı bir fenomen olduğu fikri irəli sürülür. Odur ki, məqalənin sonunda bərabərsizliyin siyasi təsirlərindən bəhs edən əksər nəzəriyyələrin bərabərsizlik əvəzinə sezilmiş bərabərsizlik rakursundan yenidən gözdən keçirilməsi tövsiyə olunur.
Şübhəsiz ki, mövzu barədə xətalı və səhv mülahizələrin bu qədər geniş yayılmasında son illərdə sözügedən sezmə prosesində medianın məsələyə yanaşmasının dəyişməsi də rol oynayır.
Lakin bu hal vətəndaşlarda bərabər cəmiyyət istəyinin olduğu faktını dəyişdirmir. Ancaq bir sual cavabsız qalır: bəs, cəmiyyətin bərabərsizliyə dözümlülük göstərməsinin, hətta bərabərsizliyi tərcih etməsinin altında nə yatır?
Yale Universitetinin psixologiya fakultəsinin əməkdaşlarının (burada xüsusilə Paul Bloom-un adını vurğulamaq lazımdır) həyata keçirdikləri mədəniyyətlərarası tədqiqatın, nəzarətli laboratoriya sınaqlarının və müxtəlif təcrübələrin nəticələrini paylaşan yeni elmi məqalə cəmiyyətin bərabərsizliyə münasibətinə dair yeni baxış təqdim edir.
Araşdırmanın nəticələrini “Atlantic” üçün yazdığı məqalədə paylaşan Paul Bloom, qısaca insanların, cəmiyyət idealında bərabərlik (equality) yerinə ədalətliliyi (fairness) seçdiklərini qeyd edir. Çünki insanlar kiçik qruplar arasında bərabərlikdən yana olsalar da, daha geniş qruplar halında –məsələn, cəmiyyət kimi – adətən, bərabərsizliyi məqbul hesab edirlər. Bu isə öz növbəsində insan təbiətində bərabərlikçi (egalitarian) motivlərin mövcudluğu iddiasının o qədər də güclü əsaslara malik olmadığı faktını qəbul etməyimiz üçün əlavə səbəbdir.
Digər yandan, həmmüəllif, bilinənin əksinə, iqtisadi bərabərsizlik əvəzinə iqtisadi ədalətsizlik halının insanları daha çox narahat etdiyini vurğulayır. Başqa sözlə, insanlar cəmiyyətdə ədalətsiz bərabərlik əvəzinə ədalətli bərabərsizliyə üstünlük verirlər. Bütün bunlarla yanaşı, yoxsulluğun sıfıra endirilməsi insanların cəmiyyət barədə istəklərinin ayrılmaz parçasını təşkil edir.
İSTİNAD:
Gimpelson, V., & Treisman, D. (2018). Misperceiving inequality. Economics & Politics, 30 (1), 27–54.
Starmans, C., Sheskin, M., & Bloom, P. (2017). Why people prefer unequal societies. Nature Human Behaviour, 1 (4), 0082.