Kasıb yazıçı

Bugünlərdə internetdə “Popumuz var” adlı bir verilişə baxırdım. Verilişə başlayan kimi aparıcı (Murad Arif) yazıçı qonağına belə bir sual verdi: “Sənə elə gəlmir ki, yaxşı yazar kasıb yaşamalıdır?” Qonaq yazıçı ölkədə bir çoxlarının “yaxşı yazıçı kasıb yaşamalıdır” qənaətini özündə ehtiva edən və sual formasında ifadə edilən fikrə qarşı çıxmadı, bir başqa səpkidə cavab verməyə çalışdı. Necə cavab verməyi onun öz işidir. Maraqlı olan isə ilin-günün bu vaxtında yazıçıya ilk sual kimi “Yaxşı yazar kasıb yaşamalıdır” sualını verməyə ehtiyac duyulması idi. Əgər bizdə hələ də bu sual aktual olaraq qalırsa, bir çoxları yazıçının boynuna kasıblıq biçirsə və kasıb yazıçının yaxşı yazacağını ehtimal edirsə, onda bu tragediyanın ətrafında baş yormağa dəyər…

Azərbaycanda haradan gəldiyi, mənbəyi, mənsəbi araşdırılmayan, araşdırmaq əziyyətinə qatlaşılmayan saysız çiy fikirlər var ki, artıq daşlaşaraq, stereotipik düşüncəyə çevriliblər. “Yazıçı yaxşı yazmaqdan ötrü kasıb olmalıdır” fikri də artıq stereotipə çevrilmiş bu cür fikirlərdən biridir.

Dünya və ətrafımız çoxdan dəyişib. Azərbaycanda bu cür çiy fikirlərin bugünəcən uğurla sağ qalmasının səbəbi isə odur ki, bizdə ədəbi proses yerli-dibli yoxdur, ədəbi proses yerli-dibli olmadığına görə də, ədiblərlə bağlı stereotiplər hələ də daşlaşmış formada qalmaqdadır. Cek London, Maksim Qorki kimi yazıçıları propoqanda alətinə çevirən Sovet ənənəsinə, romantik filmlərdən gəlmə təsəvvürlərə və sairə əsaslanan yazıçılıqla bağlı çiy fikirlər nəsillərdən nəsillərə ötürülür. Halbuki bilərəkdən, ya bilməyərəkdən, nə qədər sual şəklində verilirsə verilsin, deyilirsə deyilsin, təkrarlanırsa təkrarlansın, “Yazıçı yaxşı yazmaqdan ötrü kasıb olmalıdır” fikrinin geniş miqyasda heç bir tarixi və məntiqi əsası yoxdur.

Lap qədimlərdən nümunə gətirəsi olsaq, məsələn, antik Yunanıstanda müəllif və mütəffəkkirlərin əksəriyyəti aristokrat təbəqədən idilər. Adları bizə yaxşı tanış olan “Mağara” alleqoriyasının müəllifi Platon, “Poetika”nın müəllifi Aristotel, “Medeya”nın müəllifi Evripid, “Zəncirlənmiş Prometey”in müəllifi Esxill və “Antiqona”nın müəllifi Sofokl yüksək təbəqədən, zəngin ailələrdən gəlirdilər. Nisbətən az gəlirli mütəfəkkirlər isə övladlarına dərs keçdikləri zənginlərin səxavətinə bel bağlayırdılar. Mütəfəkkirlər adətən, başqa işlərlə məşğul olmaz, övladlarının təhsilli və tərbiyəli olmasını arzulayan aristokrat təbəqənin verdiyi ianələrlə dolanardılar.

Sonrakı əsrlər ərzində də elə bir xüsusi dəyişiklik baş vermədi: oxuyan, yazan, mütəfəkkir və ədib təbəqəsi əsasən yuxarı siniflərdən gəlirdi.

Bizdəki yayğın düşüncələrin əksinə, dünya praktikasında kasıb və uğurlu yazıçı nümunəsi istisnadan da istisna bir şeydir. Ən uğurlu kasıb yazıçı belə çox nadir hallarda birinci dərəcəli yazıçı ola, dahiyə çevrilə bilir. Son bir neçə əsrdəki dahi yazıçıların mütləq əksəriyyəti zəngin ailələrdən çıxıblar. Məlumunuz, Tolstoy qraf idi, Nabokov zadəgan, Prust yuxarı burjua, Kafka ticarətçi, Tomas Mann sənayeçi ailədən gəlirdilər. Son illərdə bizim ədəbiyyata böyük təsir göstərən Orhan Pamukun özü də zəngin fabrikant ailəsinin oğludur.

Bizim insanların naiv gümanlarının əksinə, yazıçılıq müasir dövrdə də bahalı məşğuliyyət olaraq qalır, xüsusilə üçüncü dünya ölkəsində. Əvvəllər olduğu kimi, bizim dövrümüzdə də yaxşı yazıçı hər şeydən əvvəl erudit olmalıdır: o, çağdaş dünya ədəbiyyatını təqib etmək üçün bir neçə Avropa dilini bilməli, onlarla lazımi kitabı oxumalı, günün xeyli hissəsini yazmağa, mütaliəyə həsr etməli, bunlardan əlavə, səyahət etməli, dünyanı görməli, müxtəlif insanlar tanımalı, rəssamlıqdan, musiqidən, digər sənət növlərindən, fəlsəfədən, elmdən və s. ciddi xəbərdar olmalıdır. Bunlar pulsuz başa gələ bilərmi? Çox uzağa getməyə ehtiyac yoxdur, “Libraff” və ya “Əli və Nino” kitab mağazalarına baş çəkin, görün sanballı kitablar hansı dillərdədir və bir kitabın qiyməti neçəyədir?

Üstəlik, Avropada, Amerikada kasıb olmaqla, Azərbaycanda kasıb olmaq arasında yerlə göy qədər fərq var axı. Amerikalı yazıçı yoxsulluğa qatlaşa bilər, çünki hər zaman kitabı uğur qazanarsa, yoxsulluqdan qurtula biləcəyi, hətta milyonçu ola biləcəyi ehtimalı ona ümid verir. Bir manatlıq keyfiyyətsiz pivədən içib, dolanışıq dərdi çəkən, növbəti pampersi necə alacağının iztirabını yaşayan, yolun sonunda da min bir əziyyətlə yazdığı kitabının satılmayacağı şəksiz olan Azərbaycan yazıçısı nəyə ümid edə bilər bəs?

Bir dəfə Sartr deyibmiş ki, üçüncü dünya ölkəsi insanı ümumiyyətlə, gərək yazıçı olmağa çalışmasın, yazıqdır, ondansa gedib başqa bir işin qulpundan yapışsın. Öz dövründə dünyanın əsas fikir adamlarından sayılan Sartrın mühakiməsinə kəskin etirazlar edilmişdi, amma lovğa fransızın məntiqinin haradan qaynaqlandığı da məlumdur: yolun sonunda işıq görünmürsə, işığa heç vaxt çatmayacaqsansa, yola çıxmağın nə mənası var? Təbii ki, məqsədin sırf yola çıxmağın ləzzətini dadmaq deyilsə…

Üçüncü dünya ölkəsində yoxsulluqdan əziyyət çəkən, dilsiz-ağızsız, mütaliəsiz, dünyagörüşsüz bir yazıçı nə yaza bilər? Hapa-gopa basmaqdan savayı? Bizim insanlar kasıblığı yazıçının boynuna biçir, yazıçı hapa-gopa basanda isə, gileylənirlər ki, “Azərbaycanlı yazıçılar Tolstoy kimi yaza bilmirlər, ona görə də onları oxuya bilmirik!”

Yaxşı yazmaqdan ötrü yazıçı zəngin olmalıdır, ən azından kasıb olmamalıdır. Yox, əgər hələ də fikirləşirsinizsə ki, yaxşı yazıçı kasıb olmalıdır, çünki Cek London kimi nümunələr var, onda əlinizi vicdanınıza qoyun və bu suala səmimi cavab verin: bizim cəmiyyətin bir gənc yazarı həqiqətən də Cek Londona çevirmək potensialı varmı?