“Qaregin Njde” bədii filmi ermənilərin Xocalı soyqırımına, Gəncə və Bərdə terroruna, ümumiyyətlə, yer üzündəki ən son türkü öldürmək zərurətinə verdiyi bəraətdir.
Qraç Keşişyanın 2013-cü ildə çəkdiyi film ermənilərin dövlət və hərbi xadim kimi qəbyl etdiyi Qaregin Njde (1886-1955) haqda epopeyadır. Film onun Ermənistanın tarixi ərazi bütövlüyü uğrunda Sovet Rusiyası, xüsusən Türkiyəyə qarşı mübarizəsindən bəhs edir. Əsasən 1918-1955- ci illəri əhatələyən filmin təsviri texniki baxımdan keyfiyyətlidir, süjet səliqəli qururlub, hadisələrin gedişatında xroniki ardıcıllıq gözlənilməsə də, zaman sıçrayışları dramaturgiyanın ümumi qanunlarına tabedir. Hətta musiqi həlli bizim əksər müasir filmlərimizdən fərqli olaraq savadlı işlənib: gah lirik, gah ekpsressiv kompozisiyalar (bəstəkar Ayko) təsvirin emosinal ovqatı və məzmunu ilə həmahəngləşir. Bununla belə dramaturgiyada, xüsusən köməkçi süjetlərdə, aktyor oyununda müəyyən qüsurlar dərhal gözə girir. Bu qüsurlar, əhvalatın yozumu, pafosu haqda irəlidə danışacam.
“Qaregin Njde” heş şübhəsiz ki, erməni auditoriyası üçün nəzərdə tutulub. Çünki əhvalatda bəşəri, universal dəyərlərdən söhbət getməsi üçün müəllif əl yeri belə qoymayıb. Keşişyan Njdenin yaradıcısı olduğu tsexakronizm ideologiyasına və ali erməni kimliyinə həddən artıq aludə olub. Njde və Ayk Asatryanın 1930-cu illərdə yaratdığı ideologiyaya əsasən fərd üçün ən yüksək dəyər onun mənsub olduğu millətdir və o, bundan kənarda natamamdır. Və ideologiyanın əsas məqsədi erməni xalqının tarixi vətəni ərazisində erməni dövləti çərçivəsində birləşməsdir.
Janrına görə film tarixi dram sayılsa da, bunun özü sual doğrurur. Çünki faktiki təhriflər mövcuddur – Azərbaycanın və Türkiyənin ərazisinə iddialar tarixi həqiqət kimi səslənir. Mahiyyətinə görə “Qaregin Njde” alternativ tarix və ya antiutopiya janrına uyğundur. Pafosuna görə isə bu, ifrat millətçi, vətənpərvər-plakat filmdir. Final epizodunda Njdenin millətçi duyğuları püskürərək, emosional partlayış səviyyəsində təzahür edir: “Erməni torpağının nəhəng dağları sizi çağırır və ucadan şadyanalıq edir: heyyy, burda ermənidir, burda ermənidir, yenə də Ermənistan!”
Hətta əminəm ki, Nurəddin Mehdixanlı oyununa Stanislavski sistemini dibinədək tətbiq etsə belə, bu cür, paranoik emosional partlayış yaşamaq gücündə olmaz…
Qaregin Njde haqda geniş danışmağa ehtiyac görmürəm. Vikipediyada haqqında istənilən informasiyanı tapmaq mümkündür. Qısaca onu deyim ki, Njde Zəngəzurda, Göyçədə və digər ərazilərdə əhalinin kütləvi qətli ilə məşğul olub, 1920-ci ildə “Dağlıq Erməni Respublikası”nı yaradıb. Daha sonra Qərbdə mühacirətdə yaşayanda nasistlərlə əməkdaşlıq edir, onları Türkiyəyə hücum etməyə çağırır. Sonda isə sovet hərbi əks-kəşfiyyatı onu həbs edir və 1955-ci ildə Vladimir şəhərinin həbsxanasında ölür.
Film bütünlüklə faşizm, kin, nifrət, irqçilik üzərində qurulub. Ölkəmizin Mədəniyyət nazirliyinin sifarişi ilə Qarabağ müharibəsi haqda çox zəif filmlər çəkilib ki, onlar “Qaregin Njde”dən texniki keyfiyyət baxımdan geridə qalırlar. Lakin bu filmlərin heç birində faşizm, erməniyə kin, nifrət, anormal millətçilik təbliğ olunmur. Ən azı buna görə rejissorlarımızın əlini sıxıram.
İlk epizod 1918-ci ildə Şimali Ermənistanda erməni əhalisinin guya türklər tərəfindən qətli ilə başlayır ki, artıq növbəti epziodlarda türklərə qarşı amansızlığa bəraət verilsin. Ancaq bu, türklərə nifrətə əsas verən tək səhnə deyil. Növbəti epizodda müəlliflər (ssenarist Krist Manaryan) primitiv dramaturji fəndə əl atırlar. Erməni kəndlilərindən birinin “Niyə biz türklərlə döyüşürük? Yer üzündə bizim birgə yaşamağımız üçün torpaq tapılmyacaq? Türk bizə qardaş ola bilməz?” sualına Njdenin “Amma qardaş qardaşı talan etməməldir. Sənin kilsələrini dağıtmamalıdır. Səni öldürməməlidir” cavabı təklif olunmuş vəziyyətdə öz-özünə törənmir. Aydındır ki, saxta və situativ konflikt bir məqsədlə düşünülüb: tamaşaçını məlumatlandırmaqla qəddar aktlara haqq qazandırmaq. Həm də burada məntiqi uyğunsuzluq meydana çıxır. Belə təsəvvür yaranır ki, oğlan həmkəndlilərindən fərqli olaraq, türklərin onlara qarşı etdiklərindən xəbərsizdir və yalnız Njde onu məlumatlandırandan sonra “həqiqətlər”i bilir. Və o, Njdenin çıxışından dərhal təsirlənərək mövqeyini dəyişir, türklərə qarşı silaha sarılır.
Yeri gəlmişkən, türk qətliamlarına bəraət verən daha bir epziod yer alıb. Njde Sünikə etnik təmizləmə aparmaq niyyəti ilə gəlir. Ondan mərhəmət diləyən türk qadınlarına söz verir ki, onlar kəndi sağ-salamat tərk edə biləcəklər. Türk qadınları Njdenin qarşısında diz çökərək ona təşəkkür edirlər və bu zaman kamera səhnəni aşağıdan yuxarıya olan baxış nöqtəsindən çəkir: Njde əzəmətli tanrı kimi, türk qadınları isə alçalan kölə kimi görünür.
Njdenin mərhəmətindən kövrələn türk qadınları qabağında diz çökərək təşəkkür edir. Amma Njde “mərhəmətlidir”: “Biz qadın və uşaqlara qarşı mübarizə aparmırıq. Sizin buradan sakit getməyinizi təmin edirik. Njde qadınları və uşaqları heç vaxt öldürməyib. Sizin kişilərdir amansız, silasız erməniləri öldürən”. Maraqlıdır ki, bilərəkdən, ya müəlliflərinin niyyətlərinin enerjisindən, əsas rolları ifa edən aktyorların oyununda mərhəmət belə nifrət, kin şəklində üzə çıxır. Məişət səhnələrində, sevgilərində şəfqət, işıq duyulmur. Aktyor oyunu tənqidə yararlı olmayan ifart emosinallıq və nifrət üzərində qurulub.
Epizodun o hissəsinə qayıdıram ki, bu zaman çadra altında gizlənmiş türk kişisi Njdeni yaralayır. Rejissor daha bir mesaj verir: bizim mərhəmətimiz müqabilində türklər xəyanət etdilər və onları öldürmək haqqımızdır.
Döyüş səhnələri aşağı kateqoriyalı Çin, Hollivud filmləri estetikasında qurulur. Məhz belə filmlərdə düşmən qorxaq və qabiliyyətsiz, qəhrəmanlar isə əzəmətli, cəngavər kimi göstəriir. Ən gülməlisi odur ki, Osmanlı imperiyasını, daha sonra sözügedən illərdə güclü bir dövlət qurmuş, bu gün isə dünyanın ən yaxşı ordularından birinə sahib olan türk əsgərləri döyüş istedadı olmayan kimi göstərilir: onlar tüfəng, qılınc tutmağı əsla bacarmır, çeviklik göstərməyə qabil deyillər. Döyüş epizodlarının bir kadrında isə Njdenin ölmüş silahdaşını qucaqlayaraq kövrəlməsi və itkidən doğan qəzəbin gücüylə düşməni öldürməsi vətənpərvərlik duyğularını istismar edən filmərə xas klişe-səhnədir.
Boz qəhvəyi rəngdə həll olunmuş döyüş səhnələrində rəngli erməni bayrağını daşyan adamın xüsusi vurğulanması, kadrın mərkəzinə gətirilməsi Eyzenşteyn (“Potyomkin zirehli gəmisi” ağ -qara filmində qırımızı bayraqdan istifadəni nəzərdə tuturam) fəndinin bayağı emalıdır.
Yan xətlərdən biri Daşnaksyutun partiyası ilə Njde arasında fikir ayrılığı epizodudur. Partiyanın liderlərindən Ruben Ter Minasyana görə, onun millətçilik modeli erməniçilik üçün təhlükədir və rasist, faşist mahiyyət daşıyır. Bu xətt, misal üçün əhvalatın nisbətən sağlam mövqe daşımasında əsas konflikt nöqtəsi ola bilərdi. Amma belə bir polemika görünür ki, filmin yaradıcıları üçün müzakirə mövzusu deyil. Filmin əsas konflikti Njdenin bütöv Ermənistan uğrunda hamıyla təkbaşına mübarizəsidir.
Çəkilişlər Ermənistanda və Avropada baş tutub. Njdenin arvadı rolunda tatar əsilli, rus aktrisası Çulpan Xamatova çəkilib. Ç.Xamatova peşəkar aktrisadır. Lakin faşist mahiyyətli filmdə çəkilməmək istənilən aktyordan peşə etikası tələb edir.
Yuxarıda dediyim kimi film mahiyyətcə faşist, irqçi xarakter daşıyır. Njdenin ayrı-ayrı epziodlardakı replikalarına diqqət yetirək: “Hər bir erməni hər şeydən əvvəl cəngavərdir. Türklərin ürəyi döyüş ruhundan məhrumdur. Onlar çox olanda hücuma keçir, təhlükə olan kimi qaçırlar. Sizin aranızda elə adam var ki, türklərin barbarlığını bilməsin? Türklər bəşəriyyətə fayda verməyən millətdir. Ermənilər törəyib artmalıdır və buraları tutmalıdır”.
Yeri gəlmikən, tsexakronizm erməni qanının təmizliyini təbliğ edir, çünki erməni millətinin gələcəyini qanın təmizliyində görür.
“Qaregin Njde” filmi əslində katarsisdir. Yəni nə etmək lazımdır ki, faşist, irqçi olmayasan mənasında.
Bizim bəzi filmlərimizdə olduğu kimi burada da dolma, tar təsvirləri bayağı təbliğatçılıq olduğundan əhvalatdan kənarda qalıb.
…Sosial şəbəkələrdə bəzi azərbaycanlılara qəddar statusları ilə bağlı irad tutulur. Haqlı irad olsa da, bir məsələ var. 30 ilə yaxın məğlubiyyət yaşamış, təhqir olunmuş və bu günlərdə terror aktı ilə üzələşən bir xalqın reaksiyası necə olmalıydı ki?! Əminəm ki, qəddar statusları yazanlar realda erməni körpəsinə qıymaz. Çünki biz mahiyyətcə bu deyilik və ola bilmərik. Məğlub olmağımıza rəğmən ölkədə Əkrəm Əylislinin “Daş yuxular”ı, Ələkbər Əliyevin “Artuş və Zaur”u, Seymur Baycanın “Quqark”ı nəşr olundu. Müharibə mövzusunda yazılmış bir hekyəmizdə, çəkilmiş bir filmimizdə kin, nifrət yoxdur. Müasir erməni ədəbiyyatında isə indiyədək sülhpərvər roman yazılmadı. Elmir Mirzəyev deyir ki, atəşkəs dövründə Ermənistanla bir layihə çərşivəsində hər iki ölkənin klassiklərinin əsərləri çevrilirdi. Erməni tərəfi Azərbaycanda Mirzə Cəlil kimi satirik tənqidi düşüncəyə malik yazıçıların olmasından heyrətə gəmişdi.
Ermənilər üçün kin, nifrət, azərbaycanlını və türkü öldürmək, özünü ali millət kimi görmək ideologiya səviyyəsindədir, bizdə isə ayrı-ayrı fərd səviyyəsində.