Dumanda azmış kirpi

Bu gün, 15 sentyabr dahi multiplikator, “Dumanda azmış kirpi”, “Nağıllar nağılı”, “Qış günləri” və s. kimi animasiya filmləri ilə tarixdə iz qoymuş, universitetlərdə dərslik kimi istifadə olunan cizgi filmlərinin müəllifi Yuri Norşteynin doğum günüdür.

Kirpi hər axşam olduğu kimi yenə dostu ayının yanına ulduzları saymağa gedirdi. Yenə boxçasına moruq mürəbbəsi qoymuşdu. Yenə ayının ardıç budaqlarıyla samovarı necə qalayacağını xəyal edirdi. Qəflətən dumanın içindən boylanan ağ atı gördü və ağlına ilişən sual, hər axşam eyni saatda eyni ardıcıllıqla gələn xəyalları dağıtdı: “Maraqlıdı, birdən at yatmaq istəsə, dumanda boğulmaz ki?”.. Kirpi bu qəfil suala cavab tapmaq üçün dağdan enib dumana girdi, qorxdu, sevindi, təəccübləndi, sonra… Sonra hər şey həmişəki kimi oldu: yenə ayının həyətindəydilər, ayı soyumuş samovara ardıc budaqları atmışdı, ikisi də kötüyün üstündə oturub ulduzları sayırdı.

Hər şey bu qədər sadə, adi.. Amma, təxminən, qırx ilə yaxındı ki, bu sadə əhvalat dünyanın müxtəlif universitetlərində müzakirə olunur, barəsində qalaq-qalaq kitablar yazılır, psixoloqlar, sosioloqlar ondan nümunə kimi istifadə eləyirlər.

Söhbət 1975-ci ildə ekranlara çıxan 10 dəqiqləlik “Dumanda azmış Kirpi” adlı animasiya filmindən gedir.

Rejissor Yuri Norşteyn bu filmi Sergey Kozlovun eyniadlı nağılının motivləri əsasında çəkib. Hərçənd “nağılın motivləri əsasında çəkib” cümləsi nə dərəcədə doğrudu, demək çətindi. Çünki orijinaldan filmdə qalan təkcə kirpiylə ayı personajları, bir də “maraqlıdı, – Kirpi düşündü, – birdən At yatmaq istəsə, dumanda boğulmaz ki?!” ifadəsidi. Kozlovla Norşteyn bütün ssenarini yenidən yazıblar.

Norşteyn kinostudiyanın Bədii Şurasına filmin nədən danışdığını izah eləmək üçün Dantedən sitat gətirmişdi: “Yer üzündəki həyatımın yarısına çatanda özümü qaranlıq meşədə gördüm…”

“Mən “Kirpi”nin hadisəsinə öz başıma gələ biləcək əsl gerçəklik kimi baxırdım. Dünya dəyişir və bu balaca personajın fəlsəfəsi dəyişir. Şən, həyat dolu bir varlıq var. Gözlənilmədən son dərəcə yad bir situasiyaya düşür və ondan tamamilə fərqli insan kimi çıxır. Həyatda da hər şey belədi..”,- Yuri Norşteyn «Dumanda azmış Kirpi” filmi haqqında deyir.

“Dumanda azmış Kirpi” animasiya filmi insanın sadəcə var olmaq haqqından, dünya ilə, başqa insanlarla təbii əlaqə hiss etmək bacarığından bəhs eləyir.

S.Kozlovun orijinal nağılı həyata həsr olunubsa, cizgi filmi daha çox o biri dünya ilə özünəməxsus oyunu xatırladır. Əksər tədqiqatçılar Kirpinin səyahətində üstüörtülü şəkildə o dünyaya keçidi görürlər – çaya yıxılmaq ölümün, ordan çıxmaq isə yenidən doğulmağın simvoludu. Bəzi araşdırmaçılarsa filmi obraz-obraz təhlil eləyiblər və hər bir personaj üçün rəmzi anlam tapıblar: məsələn, bayquş- xaosdu, çay-zaman, at- işıq. Kirpini çaydan xilas eləyən və ona yeni həyat verən gözəgörünməz məxluqsa Tanrıdı.

Cizgi filminin üslubu, rəng qamması, personajların zahiri görkəmləri də bu cür izahı məqbul eləyir. Hətta filmin tədqiqatçıları arasında Tarkovskinin “Solyaris”i ilə paralellər aparan, ordan sitatlar gətirildiyini deyənlər də var. “Solyaris”in bir epizodunda qəhrəman dumana düşür və at görür.

Rejissor Y.Norşteyn və operator Aleksandr Jukovskinin filmdəki qeyri-standart xüsusi effektləri və uyğun atmosferi yarada bilməkdən ötrü istifadə elədikləri texnologiya indi sadəlövh təsir bağışlaya bilər. Rəngli qələmlər, boyalar, kağızlar, ağır və yöndəmsiz texnika, lent və işıq – yaradıcı heyətin ixtiyarında yalnız bunlar olub. “İmkan az olanda fantaziya daha aktiv işləməyə başlayır. Mən məhdudiyyətsiz imkanlardan qorxuram”, – Norşteyn deyir.

Filmdəki ən vacib obrazlardan, dramaturji vasitələrdən biri, şübhəsiz ki, dumandı.

Dumanın köklərini qədim mədəniyyət nümunələrində tapmaq mümkündü: “Duman- Daodu. Böyük heçlik, fəza. Həyat yoldaşım Françeska ilə (filmin quruluşçu rəssamı Françeska Yabrusova) “Dumanda azmış Kirpi”nin üzərində işləyəndə tez-tez ötən əsrlərdə yaşamış yapon rəssamlarının qravüralarına baxırdıq”, – deyə rejissor dumanı izah eləyir.

Müəlliflər dumanı yaratmaq üçün Qədim Çin marionet teatrının prinsiplərindən istifadə ediblər- şəffaf lentin, şüşənin üzərinə toz töküblər, personajı isə onun alt təbəqəsinə yerləşdiriblər. Son dərəcə qiymətli olan bu tozu silmək, ümumiyyətlə, ona toxunmaq qəti şəkildə qadağan imiş. Norşteynin tozla bağlı maraqlı bir xatirəsi də var:

“İsveçdə məndən soruşdular ki, niyə bizim filmlərdə təsvir bu qədər yumşaq və dərindi? Cavab verdim ki, sizdə bu effekt heç vaxt alınmayacaq, çünki şüşələri hər gün silirsiniz. Zalda qəhqəhə qopdu! Sonra tərcüməçi qadın mənə dedi ki, səksən isveçlinin eyni vaxtda qəhqəhə ilə güldüyünü ilk dəfə görür. Adətən, onlar çox təmkinli olurlarmış”.

Deyilənə görə, Kirpi personajı, “Nağıllar nağılı” filmində Norşteynlə birlikdə işləmiş yazıçı Lyudmila Petruşevskayaya bənzədilib. Norşteynin fikrincə, canlı, dolğun xarakterli personaj yaratmaqdan ötrü real prototip lazımdı. Yeri gəlmişkən, yapon animesinin ustadı, “Dumanda azmış Kirpini” “ən dahi əsər” adlandırmış Miyadzaki də belə hesab eləyir.

Françeska Yarbusova birinci dəfə kirpini həddindən artıq sığallı və gözəl çəkibmiş. Rəsmi bəyənməyən Y.Norşteyn ona eyni şeyi sol əllə çəkməyi məsləhət görüb.

“Sığallı və yüngül təsvir lazımi gərginliyi və dərinliyi vermir. Kompyuter tapşırığı cəld və səliqəli yerinə yetirər, ancaq səhv eləməz. O səhvi ki, sonradan filmə nəfəs verir, ürək döyüntüsü, əsəb gərginliyi yaradır. Kompyuterdə canlı fəza yoxdu. Ona barmaq toxunmayıb. Mən isə Foma kimiyəm, yaraya barmağımı qoymalıyam, – müəllif deyir və xəbərdarlıq eləyir: – Əgər hansısa axmaq, “Kirpi”nin 3D variantını hazırlamaq fikrinə düşsə, qəbirdən çıxıb onun başını qopardacam”.

Filmdə Kirpinin quru yarpağı götürdüyü, əlində oynadıb torpağa atdığı səhnədə əsl yarpaqdan istifadə olunub. Bunun üçün yarpağı məftilə bərkidib, adi yapraq necə hərəkət edərsə, elə tərpədiblər: yarpaq ağacdan qopur, havada fırlanır və yerə düşür.

Müəlliflər, “Dumanda azmış Kirpi” filminin səsləndirilməsi üzərində də ciddi işləyiblər. Kirpini Mariya Vinoqradova, ayını Vyaçeslav Nevinnıy səsləndirir, nəqlçi isə Aleksey Batalovun səsi ilə danışır.

Aktrisa Mariya Vinoqradova dublyajın dahisi hesab olunurdu. Ona rol verməyə bilərdilər, amma səsləndirmədə hər zaman yaşıl işıq görürdü. Sovet dövründə ən məşhur aktrisalar- Odri Höbbern, Cina Lollobridcita, Sofiko Çiaureli onun səsiylə danışırdı. Amma Kirpini səsləndirmək o qədər də asan başa gəlməmişdi. Balaca bir replikanın yazılmasına üç-dörd saat sərf olunurdu. Aktrisanın qızının dediyinə görə, filmdə Kirpinin dumandan çıxan Bayquşu görəndə dediyi “dəli” (“psix”) sözü 30 dubla yazılıb.

Bəstəkar Mixail Meyeroviç cizgi filminin musiqisini rejissorun eskizləri əsasında, demək olar ki, kadr-kadr yazıb. Altı dədiqəlik musiqiyə iki ay vaxt sərf olunub.

“Musiqinin quruluşunda personajın əhvalı əsas götürülmüşdü – maraq, sirr, yüngüllük duyğusu, anlamamağın sirri, ilkin qorxuya keçən sirr, sonra bir qorxunu digəri əvəz eləyir, ağaca keçid, səmaya ilk baxış, sonra yenə dəhşət hissi və sair və ilaxır”, – rejissor izah eləyir.

Norşteyni dəfələrlə tərs montajda günahlandırıblar – final səhnəsində plan dəyişəndə – Ayı ilə Kirpi arxadan göstəriləndə – onların yeri dəyişmiş olur. Lakin bu, qəsdən edilmiş fənddi. Rejissor bu yolla statik kadrın plsatikasını pozmamağa çalışıb.

“Dumanda azmış Kirpi” filmi öz estetikası ilə yaponları elə valeh eləmişdi ki, Norşteyni ölkənin ən yüksək hökumət mükafatına – “Doğan günəş” ordeninə layiq görmüşdülər.

2003-cü ildə isə Tokioda keçirilən “Laputa” Cizgi Filmləri Festivalı çərçivəsində aparılmış sorğu nəticəsində “…Kirpi”, bütün dövrlərin və xalqların ən yaxşı animasiya filmi adını qazanmışdı.

Hazırda psixoloqlar, uşağın xarakteri və ətraf aləmə münasibəti haqqında, məhz, bu filmə göstərdiyi reaksiyaya əsasən qərar verməyi təklif eləyirlər.

Əgər filmə baxan uşaq gərginləşirsə, qorxursa, qəhrəmanlara görə narahat olursa, həkimlərin fikrincə, bu, o deməkdi ki, onun psixikası stabil deyil, həddindən artıq həssasdı və tipik melanxolikdi. Əksinə, uşaq sakitdisə, bu onun normal olduğuna və ətrafında baş verənlərə rahat uyğunlaşdığına işarədi.