Bolşevik işğalı – 100

Bu il Azərbaycan Demokratik Respublikasının Sovet Rusiyası tərəfindən işğalının 100 illiyidir. Bu münasibətlə AzLogos olaraq çağdaş tariximizin aparıcı fiqurlarının bu hadisələrə olan münasibətini, fikirlərini müasir nəslə çatdırmağı vacib hesab edir və Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu Məhəmmədəmin Rəsulzadənin 1930-cu ildə Parisdə çap olunan “L’Azerbaïdjan: en lutte pour l’indépendence” – “Azərbaycan: Müstəqillik üçün mübarizə yolunda” adlı kiçik həcmli kitabından iki hissəni nəzərinizə çatdırırıq.

BOLŞEVİK RUSLARIN İŞĞALI

Rus bolşevizminin aqressiyasına qarşı mübarizə dövründə Baltik ölkələ-rinin maraqları onlara maddi və mənəvi dəstək olan Qərb ölkələrininki ilə üst-üstə düşdüyü halda, Qafqazda vəziyyət tama-milə fərqli idi. Müəyyən şərtlərin və səbəblərin nəticəsi olaraq böyük dövlətlər lazımi anda Qafqaz respublikalarının köməyinə gəlmədilər. Birbaşa qonşularımız olan İran və Türkiyə isə dünya siyasi xəritəsində öz varlıqlarını qorumaq üçün və içində olduqları mövcud siyasi vəziyyətdən dolayı nəinki bolşeviklərlə münasibəti yaxşı tutur, hətta onlardan dəstək almaq üçün çalışırdılar.

Bu cür şərait gənc Azərbaycan Cümhuriyyəti üçün ölümə bərabər idi. Azərbaycanda sığınacaq tapmış Osmanlı-türk siyasi mühacirləri Azərbaycanın “sovetləşməsi”nin tərəfdarları idilər. Qırmızı ordu kamalçıları yunan təhlükəsindən xilas etməli idi. Bolşeviklərə və türk mühacirlərinə görə, Müsavat Azərbaycanının qırmızı ordunun yolunda dayanmağa haqqı yox idi. Təbii ki, onlar bu fikirlərlə cəmiyyətə də təsir edirdilər.

Bolşevik intriqalarının nəticəsində Qarabağın (Azərbaycanın əyaləti) ermənilər yaşayan əyalətlərində üsyan qalxdı. Mövcud vəziyyətdən istifadə edən bolşeviklər heç bir müharibə elan etmədən 60.000 nəfərlik ordu ilə Azərbaycana daxil oldular. Kiçik sərhəd dəstələrini məğlub edərək Bakıya qədər gəldilər. Bu kiçik türk dövlətində törətdikləri vəhşilikləri gizlətmək üçün bolşeviklər məharətlə Osmanlı-türk mühacirlərindən istifadə etdilər. Ətrafda elə bir təəssürat yaradıldı ki, sanki ölkədaxili bir inqilab baş vermişdir və bu proses Azərbaycanın ümumi maraqlarına heç bir təhlükə yaratmır.

Siyasi yalanların yaratdığı illüziya tez bir zamanda dağıldı. Hər kəs anladı ki, qırmızı Rusiyanın yalnız bir məqsədi var idi: “Qara qan“ ilə dolu quyuları tez bir zamanda ələ keçirmək.

Sovet hərbi birləşmələri kömək üçün Anadoluya getmədi. Onların daha vacib hədəfi var idi: “Qafqazı işğal etmək”. Hər tərəfdə vətəndaş müharibəsi şüarlarına rast gəlinirdi. Lakin xalq əhəmiyyət vermirdi. Kəndliləri sahibkarlara qarşı təşviq cəhdləri uğursuz oldu. Azərbaycan milli ordusunun buraxılması üçün hər şey edildi. Bolşeviklər hökumət nümayəndələrini, parlament və “Müsavat” partiyasının üzvlərini, daha sonra isə türk mühacirləri təqib etməyə başladılar. Ümumi olaraq ölkədə aydın insanlar və burjuaziya təqib olunurdu. Ölkədə “qırmızı terror” fəaliyyət göstərirdi. Bir sözlə, ölkə sovetləşdirilirdi.

İşğalın ilkin mərhələsində ölkədən Rusiyaya 800.000.000 rublluq 328 vaqon buğda və digər məhsullar ixrac edildi. Məşhur “qrabnedelya”nı (soyğun həftəsi) unutmaq olmaz. Bu ərəfədə Bakının işləməyən əhalisi ümumi olaraq soyğuna məruz qalırdı. Bakının işləyən əhalisi isə 152 vaqon şəkər, çay, kofe, kakaodan ibarət hədiyyəni Lenin yoldaşa göndərirdi. Hərçənd ki ölkənin özünün bu məhsullara ciddi ehtiyacı var idi.

Oxşar hadisələrə Azərbaycanın bütün əyalətlərində təsadüf olunurdu.

XALQIN SİLAHLI MÜBARİZƏSİ

Xalq siyasi şarlatanlar tərəfindən süni şəkildə məruz qaldığı illüziyanın təsirindən oyandı və bu oyunlara qanlı üsyanlarla reaksiya verdi.

İşğaldan təxminən bir ay sonra, 26 mayda Gəncədə üsyan qalxdı. Bu zaman Gəncədə 250 nəfər heyətdən ibarət zirehli qatar, Nuxanın 3-cü polkuna aid bir neçə alay və iki artilleriya batareyasından ibarət Azərbaycan Milli Ordusunun hissəsi var idi. Rusların isə şəhərin türklər yaşayan tərəfində 2500 nəfər qırmızı orduya məxsus əsgəri, şəhərin erməni tərəfində isə iki zirehli qatarı və 500 əsgəri var idi. Birinci gün beş saat davam edən qanlı döyüşdən sonra üsyançılar qalib gəldilər. Bütün qırmızı ordu qüvvələri silahsızlaşdırılıb həbs edildilər. Dövlət binaları və dəmiryol stansiyası üsyançıların əlinə keçdi. Gecə bolşevik zirehli qatarları stansiyanı geri aldı və şəhəri bombardman etdi. Bakı və Qazax tərəfdən bolşeviklərin 20.000 nəfərlik ordusu ermənilərin köməyi ilə Gəncəni mühasirəyə aldı. Qeyri-bərabər döyüş başladı. Əlverişsiz şəraitə baxmayaraq, könüllülərin yardımı ilə üsyançılar düşmən hücumlarını cəsarətlə dəf edirdilər. Əzmkar mübarizə aparılsa da, üsyançılar məğlub oldular. Bir həftədən artıq davam edən döyüşlərdə evlərin çoxu xəsarət almışdı.

Bolşeviklərin xalqa qarşı törətdiyi vəhşilik yüz il əvvəl Çar Rusiyasının məşhur Cavad xanın dövründə Gəncədə törətdiyi qətliamı kölgədə qoydu. Sovet mənbələrinə əsasən, qırmızı ordu bu döyüşdə 8.500 nəfər itki vermişdi. Yerli əhalinin itkisi isə təxminən 3 dəfə çox idi. Eyni tərzdə üsyan Qarabağda da baş vermişdi. Günlərlə davam edən qanlı döyüşlər nəticəsində üsyançıların bir hissəsi İrana, digər hissəsi isə Türkiyəyə qaçmağa məcbur oldu.

Zaqatala-Nuxa qəzasında baş verən üsyan da eyni qəddarlıq və vəhşiliklə yatırıldı. Oxşar qarşıdurmalar Lənkəran meşələrində və Quba dağlarında da baş vermişdi. Lənkəranda başlamış hərəkat daha uzun müddət davam edərək bolşevikləri pis vəziyyətdə qoymuşdu. Uzun müddət Lənkəran və Salyan şəhərlərinin üsyançıları hökumət tərəfindən təhlükə mənbəyi kimi görülmüşdür.

Üsyanlar zamanı bir çox qəhrəmanlıqlar göstərilmiş, dramatik səhnələr yaşanmışdı. Məktəb müəlliməsi olan Vəsilə xanım Zaqatala üsyanına rəhbərlik edən həyat yoldaşına ruhlandırıcı məktub yazdığı üçün güllələnmişdi. Qucağındakı körpəsi əlindən alınarkən belə sükunətini qoruyan bu qəhrəman qadın güllələnmədən öncə sinəsini geniş açaraq: “Yaşasın Azərbaycan!” – deyə bağırmışdı.