1925-ci ildə Azərbaycanın görkəmli sənətkarı Abbas Mirzə Şərifzadə ilk filmini çəkir: bu, «Bismillah» filmi idi.

Aradan illər keçəcək, 1937-ci ildə Şərifzadə yüzlərlə ziyalımız kimi şərlənərək həbsə atılacaq, ardınca güllələnəcək və bundan sonra onun adı filmin titrlərindən silinəcəkdi.

Lakin bu sadə bir həqiqəti dəyişməyəcəkdi: «Bismillah» Abbas Mirzənin bədii kinoda ilk işidir.

Bu yaxınlarda kinoşünas Aydın Kazımzadənin həmin filmlə bağlı məqaləsinə rast gəldim (baxmayaraq ki, yazının üstündən hardasa 9 il keçib, 2010-cu ildə «Mədəniyyət» qəzetinə dərc olunub).

İnsafən, Aydın müəllim «Bismillah»-ı yaxşı özətləyib. Sitat: «Alənin başçısı Qulunun üzü heç gülmür. Çünki uşaqsız ailənin sevinci az olur. Günlərin birində Qulu arvadı Zeynəbi götürüb kənd mollasının yanına gəlir. Qulu uşaqları olmadığını mollaya deyir. Molla bu işə bir əncam çəkəcəyinə söz verir. Lakin Quluya tapşırır ki, gələn dəfə arvadını tək göndərsin. Qadına yazacağı dua ailənin sevincinə, yəqin ki, səbəb olacaq…

Bir neçə gündən sonra əyyaş molla Zeynəbi qəbul edir, onun bədənindən cini qovmaq məqsədilə namusuna təcavüz edir. Məhərrəm ayında Qulunun oğlu olur. Qulu həyətlərindəki yeganə toğlunu mollaya nəzir gətirir. Arzusunun həyata keçməsi münasibətilə Qulu məscidə gedib zəncir vurur, hətta yenicə doğulmuş uşağın başına bir neçə yerdən ülgüc çəkir. Aşura (Məhərrəm ayının 10-u – red.) günü körpə ölür. Qulu mollanın yaxasından yapışıb deyir: «Sənin məsləhətinlə körpənin başına ülgüc çəkdik. Körpə də həlak oldu…» Mollanın cavabı qısa olur: «Körpəni sənə Allah vermişdi, Allah da aldı. Allahın məsləhəti belə imiş…»

Bundan sonra Qulunun ailəsində bir sıra hadisələr baş verir. Bisavadlığı və avamlığı ucbatından Qulunun başı bəlalar çəkir. «Ruhani adamlar Allahın yaxın bəndələridir. Onlar Allahın buyruqlarını yerinə yetirənlərdir». Bu sözlərlə kəndlilərin başını qatan kənd mollasının bir gün fırıldaqları aşkara çıxır. Xalq məhkəməsi yaramaz və alçaq işlərlə məşğul olan yalançı mollanın həbs olunması haqqında hökm çıxarır…»

Dediyim kimi, A.Kazımzadə filmi yaxşı özətləyib, sağ olsun, amma…

Məsələnin «əmma»sı ondadır ki, nədənsə hörmətli kinoşünas «Bismillah»-ın dinə, onun cəmiyyət üçün zərərli təsirlərinə qarşı çəkilmiş bir film olmasına etiraz edir. Sitat: «Əlbəttə, bu fikirlərlə heç cür razılaşmaq mümkün deyil. Məsələ ondadır ki, 20-ci illərin ortalarında Sovet İttifaqının müxtəlif yerlərində «Allahsızlar» adlı üzdəniraq (! – E.A) cəmiyyətlər yaradılmışdı. Bu cəmiyyətlər vasitəsilə dinə qarşı kəskin mübarizə aparılır, hökumətin qərarı ilə məscidlər, kilsələr dağıdılır, ən yaxşı halda anbarlara çevrilirdi. Mollalar isə həbs olunub sürgünə göndərilirdi. «Bismillah» filminin istehsalı isə ölkədə din əleyhinə aparılan kampaniyanın ən qızğın vaxtına düşmüşdü. Əlaqədar təşkilatlar bundan çox vaxtında və yerində istifadə edə bildilər.

Abbas Mirzə Şərifzadə elə bir şəxsiyyət, elə bir xarakterə, əqidəyə malik insan idi ki, onun vicdanı buna yol verə bilməzdi. Respublikanın Xalq artisti İsmayıl Dağıstanlı xatirələrinin birində bu fikri belə ifadə edib: «Abbas Mirzənin şəxsi həyatı və səhnə fəaliyyəti, əxlaqi və yaradıcılıq prinsipləri göstərir ki, o, həmişə məfkurəvi və tərbiyəvi məqsədlər izləmiş, demokratik və mütərəqqi bir etiqada malik olmuşdur».

Ona görə də qətiyyətlə demək olar ki, rejissor burada yalançı və fırıldaqçı mollaların şəriət pərdəsi altında «dilsiz-ağılsız», yoxsul, bisavad kəndlilərin başına gətirdikləri oyunları göstərməyə çalışıb və buna nail olub. Bu film əslində dini fanatizm əleyhinə təşviqat-təbliğat məqsədilə yaradılmışdı».

Əcəb işə düşmüşük!

Mirzə Fətəli Axundzadə dinə baxışlarını açıq-aydın ifadə edən «Kəmalüddövlə məktubları»nı yazıb, bütün dinləri puç və əfsanə hesab etdiyini az qala bağıra-bağıra ortaya qoyub, ancaq bizdə hələ də onun ateist baxışlarını görməzdən gələn, məsələni «xürafatın və mövhumatın tənqidi» ilə bağlamağa çalışan yekə-yekə professorlar, akademiklər var.

Eyni münasibəti əksər Azərbaycan maarifçilərinə münasibətdə görürük. Biriləri qollarını çırmalayıb israrla onlardan mömin, orucu, namazı yerində, «bismillah»-la oturub «əlhəmdülillah»-la qalxan dindar obrazı yaratmağa çalışırlar.

Bu maarifçilər arasında dinlə aralarına məsafə qoyanlar, ona skeptik yanaşanlar var, bunu gizlətmək nəyə lazımdır? Ya da sualı daha konkret qoyaq: birilərinin ağlınca, ateist olmaları həmin adamların dəyərinimi azaldır? Cinayətdirmi ateizm?

Aydın Kazımzadənin «Bismillah» barədə yuxarıdakı fikirlərindən sonra bu haqda açıq yazmaya bilmədim. Axı nə vaxt əl çəkəcəyik başqalarının (həm də bu başqaları artıq çoxdan həyatda deyilsə və daha doğrusunu özləri söyləmək imkanından məhrumdursa!) dinə baxışları barədə qərar vermək mərəzindən? Ortada bir film var və bu filmdən çıxan nəticə: məhz dinə qarşı çəkilib!

Anlamaq çətindirsə, anlayanadək baxmaq belə çətindirmi?

Üstəlik, hörmətli kinoşünasın fikirlərini əsaslandırmaq üçün gətirdiyi arqument yaxşı arqumentdir, ancaq kontr-arqument kimi! İsmayıl Dağıstanlı Abbas Mirzəni “mütərəqqi etiqad sahibi” kimi xarakterizə edirsə, bu daha çox «Bismillah»-ı dinə qarşı çəkildiyi fikrini qüvvətləndirmirmi?..

Biz eyni gedişi dinə müxalif bir çox ziyalılarımızdan “mömin” obrazı yaradılması cəhdlərində müşahidə edirik. Bəzən dəxilsiz (hətta əks-arqumentləri gücləndirməyə yarayan!) fikirlərə, faktlara söykənərək, bəzən isə qaynağı naməlum «sübutlar» doğub-törəyərək belə aydınların dinə tənqidçi baxışlarını guya sadəcə xürafatın tənqidi ilə məhdudlaşdırmaq istəyirlər.

Niyə də, niyə?

Azərbaycan mədəniyyətini, ictimai fikrini, əxlaqını formalaşdırmağa çalışmış, buna töhfə vermiş biri ateist ola bilməzmi? Yuxarıda da soruşduğum kimi: lap ateist olsa belə, bu onun dəyərindən nəyi əskildir? Nə gülünc yanaşmadır bu? Nə mənasız cəhddir?

Sən inanırsan, əcəb edirsən, bu, Mirzə Fətəliyə, yaxud başqa aydınlara hörmətlə yanaşmağına mane olur?

Elə isə incimə: Şərifzadəni «Bismillah»-ı çəkməyə həm də bu dar düşüncə tərzi məcbur edə bilərdi! Abbas Mirzə bəlkə də həqiqətən “allahsız”-zad olmayıb, o filmi də sovetləşmədən sonra başlayan “allahsızlaşdırma” dalğasının tələbi ilə, siyasi sifarişlə çəkmişdi, ancaq bunu sübut edəcək bir fakt ortada olmadan təxəyyüllə nələr barədəsə hökm çıxarmaq heç bir məntiqə sığmır. Heç bir məntiqə!

Əvəzində isə mən onun həyatından çox kədərli, elə bir o qədər də bir ibrətamiz hadisəni xatırlatmaq istərdim.

Abbas Mirzənin əmisi Mirzə Məmməd Tağı dini tamaşalar hazırlayırmış. Günlərin bir günü belə tamaşaların (şəbeh) birində 9 yaşlı qardaşı oğluna da rol tapşırır. Həmin gündən də Şərifzadənin teatrla tanışlığı başlayır. Baxmayaraq ki, ilk rolu uğurlu alınmamışdı: tamaşanın kuliminasiya nöqtəsində, əlində qılınc olan Şümür (şəbehlərin zalım, qaniçən obrazı) onun üstünə yeriyən anda, qorxusundan az qalır bağrı yarılsın, qışqıraraq bir kənarda tamaşaya baxan qadınların arasındakı anasının yanına qaçır. Şəbeh pozulur, işi belə görən camaat cin atına minir, 9 yaşlı uşağa qəzəb püskürür…

O yaşda bu travmanı yaşayan bir insanın «Bismillah» çəkməsindən təbii nə ola bilər?

Mən hələ məhz dinin və mentalitetin cəmiyyət üzərində qeyd-şərtsiz hegemoniyası, ruhani təbəqələrin teatrı «şeytan yuvası» adlandırması ucbatından ailəsində hər kəsin Abbas Mirzənin aktyorluq arzusuna qarşı çıxmasını, onun bu müqaviməti qırmaq üçün xeyli uğraşmalı olmasını demirəm.

Əlinizi ürəyinizin üstünə qoyun və səmimi cavab verin: bu acı təcrübəni öz həyatında yaşamış bir sənətkar, doğrudanmı, «Bismillah»-ı yalnız və yalnız hansısa fırıldaqçı mollanı ifşa etmək üçün çəkmişdi?