Qlobal panika, yoxsa zəruri tədbirlər?

Koronavirusla bağlı vəziyyət haqqında hər gün yeni bir informasiya peyda olmasına baxmayaraq, xəstəlik, dözümlülük və ölüm həddi barədə əlimizdə etibarlı məlumatlar çox azdır. Bəlkə yanlış hesablamalar epidemiya təhlükəsini artırır? Bu, yalnız bir neçə aydan sonra bəlli olacaq. Çox mümkündür ki, həmin vaxta qədər karantin ucbatından dayanmış dünya iqtisadiyyatı, nəticələri çox böyük sayda insanın həyatını təhlükə altında qoyan kollapsla üzləşəcək.

Stenford Universitetinin (ABŞ) Tibb professoru, Epidemiologiya üzrə tədqiqatların müəllifi Con İoannidis (John Ioannidis) bu haqda yazıb.

Niyə bütün dünyada hökumətlər COVID-19 probleminin həlli zamanı gözqarasına hərəkət edirlər?

Qlobal pandemiya şərtlərində etibarlı məlumat həmişəkindən daha çox vacibdir – həm hökumətlər, həm də karantinə və ya sosial məsafə qaydalarına riayət edən sıravi vətəndaşlar üçün. Bununla belə, bizdə nə artıq SARS-CoV-2 virusuna yoluxmuş insanların sayı, nə də yeni yoluxma hallarının miqdarı barədə dəqiq məlumatlar yoxdur.

Bir çox ölkələr virusun yayılmasının qarşısını almaqdan ötrü radikal tədbirlər həyata keçirirlər. Əgər yaxın vaxtlarda pandemiya çəkilsə – ya öz-özünə, ya da sözügedən tədbirlər sayəsində – karantin və sərt özünütəcridi doğru qərar hesab etmək mümkündür. Lakin virus yayılmağa davam edərsə, bu cür tədbirlərin müddətini hələ nə qədər uzatmaq lazımdır? Və onların fayda gətirməkdən çox zərər vurub-vurmayacağını necə müəyyənləşdirmək olar?

Vaksinin hazırlanması və laborator sınaqları bir neçə ay (hətta il) tələb edir. O qədər uzun çəkən karantinin nəticələri isə gözlənilməz ola bilər.

COVID-19 nəticəsində ölümlərin səviyyəsi barədə məlumatlar niyə etibarsızdır?

Yoluxanların sayı və virusun yayılma tempi ilə bağlı bu gün üçün əlimizdə olan məlumatlar çox etibarsızdır. Ucdantutma hər kəsin test edilmədiyini nəzərə alsaq, çox güman ki, bəzi ölümcül hallar və bir çox yoluxma halları gözdən qaçırılıb. COVID-19-un yayılmağa başladığı vaxtdan artıq üç ay keçib, amma bir çox ölkələr hələ də kütləvi testlərə hazır deyil. Hələ də virusun hər ölkədə yayılma səviyyəsi haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur.

Məlumat çatışmazlığı ucbatından ölüm ehtimalı barədə fikir yürütmək xeyli çətindir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən səsləndirilən rəqəm – 3,4% qeyri-obyektivdir, çünki SARS-CoV-2 testindən keçənlərin əksəriyyətində ağır simptomlar müşahidə olunub və deməli, onların vəziyyətində ölüm ehtimalı xeyli yüksəkdir

Hər bir insanın tək-tək testdən keçirildiyi yeganə nümunə “Diamond Princess” kruiz layneridir. Orda ölüm səviyyəsi 1%-dən ibarət olub və ölənlərin, demək olar ki, hamısı yaşlı insanlardır.

“Diamond Princess”dən alınmış məlumatları ABŞ-ın bütün əhalisinə tətbiq etsək, o zaman COVID-19 nəticəsində ölüm səviyyəsi 0,125%-ə yaxın olacaq. Ancaq hesablamalar az miqdarda məlumatlara (700 sərnişin və ekipaj üzvlərindən cəmi 7 nəfər ölüb) əsaslandığına görə, real ölüm səviyyəsi 025%-0,625% arasında dəyişə bilər. Həmçinin yoluxmuş sərnişinlərdən bəzilərinin daha sonra ölməsi də mümkündür. Və ya onların arasında xroniki xəstəliklərin tezliyi (SARS-CoV-2 yoluxması halında əlavə risk faktoru) ölkə üzrə ortastatistik göstəricilərdən fərqlənir.

Bütün bu faktorları nəzərə alsaq, ABŞ əhalisi arasında ölüm koeffisienti 0,05%-1% arasında ola bilər.

Hazırkı pandemiyanın ağırlıq dərəcəsi və hansı tədbirlərin zəruriliyi real rəqəmlərin bu diapazonun hansı hissəsində yerləşdiyindən asılıdır.

Mövsümi qriplərdə 0,05% ölüm səviyyəsi kiçik rəqəmdir. Əgər real rəqəm, həqiqətən, budursa, o zaman ardınca ciddi maliyyə itkiləri gətirəcək total karantin tamamilə əsassız tədbirdir. Bu ona bənzəyir ki, ev pişiyindən qorxan fil təlaş içində qayadan atılır və həlak olur.

COVID-19 ucbatından ölüm səviyyəsinin həqiqətən bu qədər aşağı olması realdırmı?

Bəziləri, yaşlı insanlar arasında yüksək sayda ölüm göstəricisinə istinadən iddia edirlər ki, deyil. Amma qocalar evlərindəki yaşlılar arasında hətta koronavirusun yüngül tiplərindən də ölüm səviyyəsi 8%-ə çata bilər. Hər il on milyonlarla insan koronavirusun belə “yüngül” tiplərinə yoluxur. Onlar hər il bir neçə min insanın ölümünə səbəb olur, hərçənd həmin halların böyük hissəsi koronavirusdan ölüm kimi qeydə alınmır, “müxtəlif səbəblərdən” ölümlərin 60 milyonluq siyahısına düşür.

Qripin diaqnostikası üzrə testlərin çoxdan mövcud olmasına baxmayaraq, laborator araşdırmalar xəstəliyi ölüm hallarının əhəmiyyətsiz miqdarında təsdiqləyir. Məsələn, bu il ABŞ-da 1073976 örnək götürülüb, onlardan 222 552-ində (yəni 20,7%) müsbət nəticələr alınıb. Eyni zamanda elə həmin dövr ərzində qripəbənzər xəstəliklərin miqdarı – 36-51 milyon, qripdən ölümlərin sayı isə – 22-55 min arasında dəyişir.

Qripəbənzər xəstəliklərdən ölüm səviyyəsi üzrə göstəricilərin nəhəng miqyasına və onun onminlərlə ölüm halı ilə nisbətinə diqqət yetirin. Bu ölümlərin bəzilərinin səbəbi qrip, bəzilərinin səbəbi isə digər viruslar, o cümlədən soyuqdəymə yaradan koronaviruslardır.

2016-2017-ci illərdə aparılan silsilə müayinələr zamanı qrip mövsümündə ölmüş əlli yeddiyə yaxın yaşlı insanın 18%-də qrip virusu, 47%-də isə müxtəlif tipli respirator virus infeksiyaları tapılıb.

İnsan respirator virus patogenlərindən öləndə cəsədin yarılması zamanı onun orqanizmində tez-tez birdən çox virus müşahidə olunur. Buna görə də, müsbət koronavirus testi hələ ölüm səbəbinin, məhz, koronavirus olduğu demək deyil.

SARS-CoV-2-ə yoluxanlar arasında ölüm səviyyəsinin 0,3% olduğunu, ABŞ əhalisinin isə 1%-nin (yəni təxminən, 3,3 milyon insan) virusa yoluxduğunu düşünsək, onda biz, təqribən, 10 min ölümcül nəticə alacağıq. Bu rəqəm böyük görünə bilər, lakin “qripəbənzər xəstəliklər”dən ölüm miqdarının fonunda nəzərəçarpmaz qalır.

Əgər yeni virusdan xəbərimiz olmasaydı, bu il “qripəbənzər xəstəliklərdən” ölümlərin ümumi miqdarı bizə qeyri-adi təsir bağışlamazdı.

Uzağı, bu il qrip epidemiyasının, adətən olduğundan ağır keçdiyini qeyd edərdik. KİV isə bu mövzuya NBA-nın iki ortabab komandasının oyununa ayırdığı diqqətdən daha az diqqət ayırardı.

COVID-19-dan ölüm səviyyəsi həndəsi silsilə boyunca arta bilərmi?

Bəziləri, COVID-19-dan ölüm miqdarının gələcəkdə həndəsi silsilə üzrə artacağından ehtiyat edir. Belə ssenari nə qədər realdır?

Bu suala cavab verməkdən ötrü, təsadüfi seçimlərdə xəstəlik hallarının tezliyini və virusun yayılma tempini bilmək faydalı olardı. Təəssüf ki, bizdə belə məlumat yoxdur.

İnformasiya çatışmazlığı şəraitində hökumətlər ən pis ssenariyə hazırlaşır və ekstremal tədbirlər həyata keçirir.

Karantin tətbiq etmək məqsədəuyğundurmu?

Sözügedən tədbirlərin nə qədər doğru olub-olmadığını bilmirik: məktəblərin başlanması virusun yayılmasını ləngidə, eyni zamanda əks effektlə də nəticələnə bilər –uşaqlar xəstəliyə daha meylli yaşlı ailə üzvləri ilə daha çox vaxt keçirməyə məcbur qalacaqlar, ya da valideynlərinin evdən işləməsinə mane olacaqlar.

Bundan əlavə məktəblərin bağlanması xəstələnmək şansı aşağı olan yaş qrupuna aid insanlarda immunitetin yaranmasına mane ola bilər. Buna görə də, Böyük Britaniya lap əvvəldən başqa mövqe sərgilədi və məktəbləri açıq saxlamağı qərara aldı. Lakin virusun yayılması ilə bağlı dəqiq məlumatlarsız bunun müdrik, yoxsa ağılsız qərar olduğunu demək mümkün deyil. (Hərçənd Boris Conson martın 23-də Böyük Britaniyada sərt karantin elan etdi.- red)

Prinsipcə tibb müəssisələrinin ifrat yüklənməsini hədəfləyən əyrinin hamarlanması strategiyası məntiqlidir. Amma tibb müəssisələri xəstə axınının öhdəsindən gələ bilməsələr və ölüm səviyyəsini göstərən əyri yuxarı qalxsa, çox güman ki, yeni ölümlərin əksəriyyətinə koronavirus yox, ürək tutmaları, insult, travmalar, qanaxma və başqa genişyayılmış hallar səbəb olacaq.

Ekstremal tədbirlər effektiv olmazsa, əyrinin hamarlanması strategiyası vəziyyəti daha da ağırlaşdıra, böhran dövrünü bir az da uzada bilər.

COVID-19 ən çox sağlamlığımız üçün təhlükəlidir, yoxsa iqtisadiyyat üçün?

Əsas problemlərdən biri odur ki, biz iqtisadiyyata, insanların psixi sağlamlığına zərər vurmadan karantin və sosial məsafə qaydalarına nə qədər uzun müddət riyaət etməli olduğumuzu bilmirik.

Hadisələr istənilən an gözlənilməz yönə çevrilə bilər. Onda bizi maliyyə böhranı, vətəndaş iştişaşları, özbaşınalıqlar, müharibələr və cəmiyyətin sosial əsaslarının dağılması gözləyir.

Ən pis ssenaridə isə planetin əhalisinin 60%-i koronavirusa yoluxacaq, onlardan 1%-i (təxminən, 40 milyon insan) öləcək – 1918-ci ildə baş vermiş ispan qripi epidemiyası zamanı olduğu qədər. Bu dəfə qurbanların çoxu yaşlı, ya da ağır xroniki xəstəliklərdən əziyyət çəkən insanlar olacaq. 1918-ci ildə isə xeyli gənc insan ölmüşdü.

Bütün hallarda əhalinin 1%-nin ölməsi ilə Yer üzündə həyat dayanmayacaq. Amma ölkələr karantinə bağlananda həyat aylar, hətta illər boyu donur və onda milyonlarla yox, milyardlarla insan təhlükə altında qalır.