Yeni təhlükə qarşısında panika əlamətləri, həddini aşan dozada göstərilən reaksiyalar düzgün olmasa da, anlaşılandır. Körpəlikdən bəri bilinməyənlərə qarşı qorxularımız, bilinənə çevrilincə neytrallaşır. COVID-19 isə artıq yeni deyil, bilinəndir, o zaman isteriyanı bu qədər uzatmağa nə gərək var!?
Bu mənasızlığın arxasında universal kəmağıllıq dayanır və maraqlıdır ki, öndərliyini elm-akademia-tibb və məmur-bürokratiya çevrələri edir. Bu zümrələrin ortaq xüsusiyyəti, onlarda birtərəfli vizyon və kreativliyin axtalanmış olmasıdır. Digər ortaq xüsusiyyət isə koronavirus tədbirlərindən maddi zərər görməmələridir (əsasən xeyir götürmələridir). Başqa ortaq xüsusiyyətləri, insanı sənədlərdə hərflərdən ibarət ad-soyad kimi görmələridir. Müasir dünyada sistem bunu gərəkdirir: məmur, elm adamı olmaq üçün birtərəfli olmalısan, yalnız bu halda töhfə verə bilərsən. Elmi işlərin (elm adamlarının) mütləq əksəriyyəti cığır açmayan işlərdir, mövzular isə hansısa alt-sahənin alt-sahəsində dar bir mövzudur və bu biliklərin doğru, təsdiqlənmiş olmasına da ehtiyac yoxdur. Elm darlaşmanın tərəfdarıdır, özünə görə də haqlıdır, lakin hazırda mövzu elm deyil, birtərəflikdir, koronavirus tədbirləri kimi çoxyönlü məsələdə yolgöstəricilik, yönləndiricilikdir. Nəticə isə göz qabağındadır. Mədəni ifadə ilə, işin zibilini çıxardılar.
Məmurlar və digər ağıllı görünməyə can atan, qadağalar qoymaq fürsətindən yararlanmaq istəyən könüllülər üçün isə açıq havada maska taxdırmalar, “evdə qal”lar, “lockdown”lar, sms icazələri, tövsiyələr, təhlükə dəllallığı – ayrı bir zövqdür. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, məsələnin bir də iqtisadiyyat, insan azadlığı və faciəsi, uşaq psixologiyası və təlimi, təhsil, sağlamlıq və.s kimi çox vacib aspektləri də var. Həkimlərin də COVID-19-la və tədbirlərlə bağlı fikirləri əksər hallarda yanılmalardan və səhvlərdən ibarət oldu. Buna baxmayaraq səhiyyə sənayesi biznes anlamında çox qazandı – test dəstləri, ödənişli test vermələr, dərman, peyvənd satışları. Səhiyyə sistemi çökməsin, biznesə xələl gəlməsin, insanlar xəstə-xəstə və uzun-uzun yaşayaraq, səhiyyə sənayesini varlandırsınlar. Qısaca, bu ağılsızlıqdan faydalanan və yönləndirən “ağıllı”lar da oldu.
Bu virus haqqında artıq çoxdan bilinənlər bunlardır: qrip bənzəri – sürətli yayılan, tez mutasiya edən, tənəffüs sisteminə təsir edən, qripdən bəzən daha ağır, bəzən daha yüngül təsir edən, müalicəsi də buna uyğun aparıldığından öldürücülük nisbəti qripdən ultra fərqlənməyən bir virus. Öldürücülük nisbətinə baxaraq nəticə çıxardığım ölkə statistikalarından virusun təmas etdiyi bütün təbəqləri, uşaqlar daxil, nəzərə alanda <0.5% olduğunu gördüm. Bu nədir? Heç nə. Bir də unutmayaq ki, koronavirus digər xəstəliklərlə “qovuşanda” öldürür. Görməzlikdən gələcək qədər kiçik olan bu ortalama nisbət isə 50-59 yaş aralarına təsadüf edir. 40-50 arası bu faiz göstəricisi 3 dəfə azalır və yaş azaldıqca, yoluxma və ölüm halları da azala-azala gedir. 60-70 yaş arası bu ortalama nisbət 5 dəfə artır, sonra da müvafiq olaraq arta-arta gedir.
Azərbaycanda müharibə dövründə 30 min adam silah altına alındı. Əsgərlər arasında COVID-19-un kütləvi yayılması və ölüm halları duyulmadı, çünki o yaşlarda öldürücülük 0-a düşür. Media üçün isə yazmağa, danışmağa müharibə kimi fəlakət var idi deyə, hansısa başqa fəlakətə ehtiyac olmadı. Xülasə, insanlıq yaranandan insanlar yaşlanıb ölürlər. Media isə xəbəri bu tərzdə verir: “B. Britaniyada indiyə qədər koronavirusdan 90.000 adam ölüb.” Dərin düşünmək qabiliyyətin olmasa, bu təqdimata baxıb sanarsan ki, qətliam baş verib, halbuki həqiqətdə heç nə olmayıb, 80-90 yaşlı insanlar bir il ərzində vəfat ediblər.
Qərbin və inkişaf etmiş dünyanın özünəməxsus problemləri var. 80-90 yaşlı insanlara görə bütün cəmiyyəti qurban vermək, yaxud miqrasiyanı azaltmaqmı istəyirlər, öz işləridir. Onların buraxdıqları səhvləri düzəldəcək qədər elastiklikləri də var. Əlbəttə, Qərb üçün də bu məsələ iqtisadi çətinliklər yaradır, lakin fakt budur ki, əvvəla, bizdən fərqli olaraq monetar pul çap etmə alətləri var, ikincisi isə xidmət sektorunu bağlasalar belə, test dəsti, peyvənd, texnologiya və s. sataraq itkiləri kompensasiya edəcəklər. Azərbaycanın isə iqtisadi və siyasi olaraq belə bir elastikliyi yoxdur, deməli Qərbin inkişaf səviyyəsinə malik omadan onun problemlərini götürmək və ya səhvlərini təkrarlamaq da Azərbaycanın başı üçün olmamalıdır.
Qaldı ki, yenicə müharibədən çıxmış, ərazi problemini qan tökmək, can vermək bahasına həll etməyə qərar vermiş, 3000 dinamik gəncini şəhid vermiş cəmiyyətin koronavirus isteriyasına boyun əyməsi anormaldır, qeyri-ciddidir. Dostumuz Səidin nənəsi koronavirusdan sağaldı, özü isə şəhid oldu. Ona görə də başını boşlamaq lazımdır. Gördüyüm budur ki, ölkə prezidenti də koronavirus panikasına üz vermir, cır həkim-məmur təbəqəsinə qulaq asmır, maska taxmır və peyvənd vurdurmur. Amma bu da azdır, məsələnin üstünə daha şiddətlə getmək, ölkəni tam açmaq lazımdır. Turizm yenidən dirçəlməlidir. 60 yaşdan aşağı hər kəs test vermədən, vaksin sənədi təqdim etmədən ölkəyə girməlidir. Pakistanlı, hindistanlı, ərəb, çinli, avropalı, karantindən bezən, çip söhbətinə inanan hər cür turisti təbliğat-təşviqatla ölkəyə cəlb etmək lazımdır. Dünya insanları başqa yerlərə rahat gedə bilmir, qarşılarında min cür bürokratik əngəl var, o zaman buyurub Azərbaycana gəlsinlər.
İqtisadiyyatın dirçəlməsi üçün açılmaqdan başqa yol yoxdur. Onsuz da yavaş-yavaş bütün ölkələr bunu edəcək. Gəlin biz dünyaya nümunə olaq. AZAL işləsin, otellər işləsin, Şahdağ, Qəbələ işləsin. Kafe-restoranlar ara məsafəsi ilə hər yerdə fəaliyyət göstərsin. Təhsil sisteminin dərdi virusluq deyil, yenə də şagirdlər gedib məktəbdə futbol oynasın, açılışsın, sosiallaşsın. Əvəzində xəstə sayı bir az da artacaq, amma bunun da qorxusu yoxdur. Görüləcək işlər asan başa gələn işlərdir – qapalı yerlərdə maska, gigiyenik təlimatlara uyma, ən əsası da modul tipli xəstəxanaların sayının və tutumunun bir neçə dəfə artırılması. Tibbi personalı hazırlamaq da asandır, 4-5 il latınca termin əzbərləməsələr, Türkiyə ləhcəsində danışmasalar da olar. Bir ay təlim keçib iynə vurmağı, dərman verməyi, ventilyatoru qoşmağı öyrənə də bilərlər.