İnsanlar özləri barədə (xüsusən də öz millətləri barədə) danışarkən bir çox hallarda müəyyən stereotiplərə müraciət edirlər. Misal üçün, azərbaycanlılar arasında ən məşhur stereotiplərdən biri də “bizim insanlar qonaqpərvər və mehribandırlar”. Maraqlıdır ki, bunu təsdiqləmək üçün yerli KİV-lər daim Bakıya və ya Azərbaycana gələn xariciləri sorğulayırlar. Hətta Formula-1-in memarı German Tilke xarici KİV-lərin birinə müsahibəsində qeyd edib ki, “yerli sakinlər çox mehrıbandır və Formula 1-in onların ölkələrinə gəlməyinə sevinirlər”.
Əlbəttə ki, sitatın ikinci hissəsi ilə tanış olduqdan sonra, onun hansı yerli sakinlərlə görüşdüyü dərhal bəlli olur. Çünki Formula-1 zamanı şəhər mərkəzinin bağlanması, bir çox məhdudiyyətlər tətbiqi əhalinin çox da xoşuna gəlmir (baxmayaraq ki, əhalinin böyük hissəsi bu turnirdə azarkeş qismində iştirak etməyə həvəslidir, amma bu, narazılığı istisna etmir, çünki bu iki məfhum insanların beynində bir çox hallarda konflikt yaratmır).
Eyni zamanda hökumət də bu stereotipləri maksimal olaraq təşviq etməyə çalışır. Misal üçün, president.az saytında “Bakı 2019” XV Avropa Gənclər Yay Olimpiya Festivalının açılış mərasimi təsvir edilərkən, qeyd olunur ki, “Əlbəttə ki, hər bir qonaq məşhur Azərbaycan qonaqpərvərliyini mütləq yüksək qiymətləndirir… Burada insanlar da fərqlidir. Onlar qonaqpərvər və mehribandır, ilk çağırışında sənə kömək etməyə hazırdırlar. Onlar ürəyiaçıq və səmimidirlər. Bakı şəhərinin əsl dəyəri də elə bundadır”. Amma bütün bunlar həqiqətdirmi? Hansısa ölkəyə gələn bir turist yerli sakinləri heç bir halda mənfi təsvir etmir, əlbəttə qeyd edir ki, yerli sakinlər qonaqpərvər və mehribandırlar, amma öz ölkəsinə qayıdandan sonra real və obyektiv qiymət verir. Ona görə, bu sözlərə çox da inanmaq lazım deyil. Amma bir çox hallarda azərbaycanlılar hər yerdə, ən azı sözdə, “qonaqpərvərliyini” qeyd etməyə çalışırlar.
Yaxşı bəs bunu hesablamaq mümkündürmü? Əslinə qalsa subyektiv və ya psixoloji amilləri hesablamaq çətindir. Hər hansı hesablama üsulunu seçdiyin halda, sonda yenə də subyektiv olacaqsan, amma bəzən bunu dolaylı olaraq müəyyən etmək mümkündür. Qonaqpərvərlik və mehribanlıq insanların bir-birinə münasibətini əks etdirən proseslərdir. Bu prosesləri də dolayı yol ilə hesablamaq olar. Bunu da 1974-cü ildə Böyük Britaniyada yaradılmış “Charities Aid Foundation” etməyə çalışıb. Bu təşkilat beynəlxalq səviyyədə müxtəlif xeyriyyəçi təşkilatlara və həmçinin donorlara məsləhətlər verir və eyni zamanda xeyriyyəçilik bazarının artması üçün çalışır. Elə bu məqsədlə, onlar hər il “World Giving Index” (Ümümdünya xeyriyyəçilik indeksi) tərtib edirlər. Bu indeksdə Azərbaycan da yer alır və məhz bu indeks bizdə “mehribanlıq” və s. kimi məfhumlar ilə bağlı müəyyən qədər dəqiq təsəvvür yaradır.
İndeks müxtəlif ölkələrdə 15 yaşdan yuxarı olan insanlar arasında aparılmış sorğular əsasında müəyyən edilir. İnsanlara son ay ərzində etdikləri ilə bağlı 3 sual verilir və bu 3 sual əsasında orta göstərici hesablanır. Bu məlumatlar 10 il ərzində 1,5 milyon insan arasından yığılıb. Azərbaycanda da əhalinin sayına nisbətən insanlardan bu suallar soruşulub və 10 il ərzində alınan nəticələr birləşdirilib. Aşağıda sualları və əsasən reytinqi təhlil etməyə çalışaq.
Birinci sual kömək ilə bağlıdır: “Son ay ərzində köməyə ehtiyacı olan hər hansı tanımadığın şəxsə və ümumiyyətlə kənar şəxsə kömək etmisənmi?”. Yuxarıda qeyd etdiyimiz “ilk çağırışında sənə kömək etməyə hazırdırlar” sözləri ilə bağlı olan sualdır. Sorğunun nəticələrinə görə müsbət cavabı 38% insan verib. Buna əsasən də, Azərbaycan bu göstəriciyə görə dünyada 99-cu yerdədir. Müqayisə üçün ABŞ-da bu 72%, Kenyada 68% və s. Yəni ümumi olaraq biz çox deyə bilərik ki, “köməyə hazırıq” və s., amma reallığa gəldikdə çox az kömək edirik. Bəziləri qeyd edə bilər ki, Azərbaycanda sadəcə problem yoxdur və məhz buna görə 62% kömək olunası insanlar ilə üzləşmir. Amma bunu təkzib etmək üçün sadəcə KİV-lərdə olan başlıqlara baxmaq kifayətdir.
Əgər birinci sual daha çox mənəvi ehtiyaclar ilə bağlı idisə, ikinci sual birbaşa olaraq maddiyyata keçir. O, xeyriyyəçilik və kraudfandinq ilə bağlıdır. Sual belədir: “Son ay ərzində siz hər hansı xeyriyyə təşkilatına pul ayırmısınızmı?”. Sualı verəndə yalnız uşaq evlərinə kömək, ya da ildə bir dəfə qurbanlığın paylanması başa düşülmür. Kraudfandinq (məhz sosial kraudfandinq, son zamanlar kommersiya məqsədləri ilə yığım daha çox məşhurlaşır) bir çox sahələri əhatə edir. Bu, şəhərdə ağac əkməkdən xərçəng xəstəliyi ilə mübarizəyə qədər geniş spektri əhatə edə bilər. Yeri gəlmişkən, kraudfandinq anlayış olaraq yalnız 13 il əvvəl, 2006-ci ildə təklif olunmasına baxmayaraq, proses olaraq çox uzun tarixə malikdir. Bəzi ölkələrdə ilk kraudfandinq nümunələrini 17-18-ci əsrə aid edirlər. Azərbaycanda da kraudfandinqin 100 ildən uzun bir tarixi var. Belə ki, Rusiya imperiyası dövründə Azərbaycanda adətən insanlar kollektiv olaraq kənddə məktəb və ya kilsənin tikilməsi üçün pul yığırdılar. Misal üçün, Bakıda Aleksandr Nevski kilsəsinin ilk kapitalı belə yığılmışdı. Amma bəzən sosial məqsədlər üçün də pul yığılırdı.
İlk belə hadisə 1911-ci ildə baş vermişdi. Sabirin ölümündən sonra, onun dostları əsərlərinin məcmuəsini dərc etməyə qərar verdilər. Bu məqsəd üçün 400 manat (müqayisə üçün, sıravi işçinin aylıq ərzaq xərcləri 6-10 manat təşkil edirdi) vəsait lazım idi. Bu pulu cəmiyyətin dəstəyi hesabına yığmağa qərar verdilər. İanə yığımı üçün o dövrün ən məşhur qəzetləri olan “Kaspi”, “Yeni İrşad”, “Bakı”da elanlar verdilər. Bu elanlar periodik olaraq təkrarlanırdı. Amma yığım heç də uğurlu deyildi. 1911-ci ilin sonuna lazım olan vəsaitdən yalnız 20 manat (o da eyni çevrədən olan 8 nəfərdən gəlmişdi) əldə olundu, 1912-ci ilin sonuna isə tamaşa hesabına bu vəsait 200 manata qalxdı.
Elə o dövrdə, A. Şaiq 1912-ci ilin mayında yazdığı məqalədə bu kraudfandinq kampaniyasının ilk prinsiplərini elan etdi. Onun fikrincə belə layihələrdə “sərvət sahiblərinə ümid olmamaq, bu cür böyük bir işi xalqın dəstəyi ilə görmək” gərəkdir. Buna baxmayaraq, kitabı cəmi 200 manat ilə dərc etməyə məcbur oldular (əsərlərin sayını azaltdılar, redaktə də çox keyfiyyətli deyildi).
Yəni artıq A. Şaiq qeyd etmişdi ki, biz özümüz və öz hesabımıza problemlərimizi həll etməyə çalışmalıyıq. Yoxsa hər problemdə gedib varlılardan xahiş etmək, bir çox problemlər yarada bilər. Təəssüflər olsun ki, 100 ildən çox müddət keçməsinə baxmayaraq, vəziyyət çox da dəyişməyib. Reytinqə görə yalnız respondentlərin 14%-i son ay ərzində kraudfandiqdə bu və ya digər formada iştirak ediblər. Bu göstəriciyə görə Azərbaycan dünya üzrə 126 ölkə arasında 102-ci yerdədir. Düzdür xristian ölkələrdə bir çox hallarda bu tipli yığımlar kilsə vasitəsilə aparılır və ya aparılırdı, amma Azərbaycanda da məscidlər var. Sadəcə onların yığımları hansı məqsədlərə sərf edilir – bizə bəlli deyil. Yeri gəlmişkən, bu göstəriciyə görə dünya üzrə birinci yeri Myanma tutur. Orada 81% əhali bu və ya digər üsulla kraudfandinqdə (və ya xeyriyyəçilikdə) iştirak edib. İkinci və üçüncü yerləri Böyük Britaniya və Malta bölüşürlər.
Mənəvi və maddi köməkdən başqa həmçinin birbaşa kömək də vacib yer tutur. Üçüncü sual da “Son ay ərzində hər hansı təşkilatda könüllü fəaliyyətdə olmusanmı?” şəklində səslənir. Bir çox amerikan filmlərində və ya xarici siyasətçilərin bioqrafiyalarında biz tez-tez könüllülük təcrübəsi ilə rastlaşırıq. Onlarda bu normal praktikadır. Azərbaycanda bu praktika əsasən beynəlxalq tədbirlər ilə bağlıdır. Çox az hallarda hər hansı təşkilat fəaliyyəti üçün könüllülər yığır. Elə bunu edənlərin də böyük hissəsi xarici təşkilatlar olur. Amma maraqlıdır ki, bu tipli fəaliyyətin əsasən Qərbdən gəlməsinə baxmayaraq, dünya üzrə ilk yerləri Şri Lanka (46%), Türkmənistan (43%, amma burada bəzi xüsusiyyətlər var) və Myanma (43%) bölüşdürürlər. ABŞ yalnız beşinci yerdədir. Başqa tərəfdən belə tipli fəaliyyət təşviq olunmasına baxmayaraq, dünya üzrə çox da məşhur deyil və nəticə etibarilə Azərbaycan 20% göstərici ilə 57-ci yerdədir.
Nəticə etibarilə ümümdünya xeyriyyəçilik indeksində Azərbaycan 126 ölkə arasında 99-cu yerdə qərarlaşıb. Düzdür biz Ukrayna, Ermənistan, Rusiya, Yunanıstan tipli ölkələri qabaqlayırıq, amma faktiki olaraq ölkədə (ən azı sorğunun nəticələrinə görə) “mehribanlılıq” və ya “kömək etmə” hazırlığı çox aşağıdır.