Mədəniyyət anlayışı
Mədəniyyət çox əhatəli bir anlayışdır və maddi və mənəvi ünsürlərin birləşməsindən ibarətdir. Maddi mədəniyyət dedikdə, tarixi abidələr, geyim, alətlər vs. konkret varlıqlar nəzərdə tutulur. Mənəvi mədəniyyət isə mücərrəd varlıqlardan ibarət olub, dil, din, dəyərlər (adət və ənənələr), tabular və xüsusilə incəsənət kimi qeyri-maddi varlıqları əhatə edir. Burada ölkənin demokratik inkişaf səviyyəsi, insan haqlarına yanaşması və s. də yer alır.
Qloballaşma və mədəniyyət
Robert J. Samuelson tərəfindən verilən tərifə görə, qloballaşma hər iki tərəfi kəskin bir qılıncdır. Bir tərəfdə iqtisadi böyümə, yeni və yüksək inkişaf etmiş texnologiyaların yayılması, həm yoxsul, həm də zəngin ölkələrdə həyat səviyyəsinin yüksəlməsi, digər tərəfdə isə milli suverenliyi zəiflədən, yerli mədəniyyət və adət-ənənələri təhrif edən və sosial-iqtisadi sabitliyə təhdid yaradan dinamika yer alır. Başqa sözlə, mədəniyyət hər bir cəmiyyətə onu digərlərindən fərqləndirən müəyyən xarakterlər bəxş etsə də, qloballaşan dünyada qlobal media, rabitə və nəqliyyat sistemlərinin inkişafı və əsrlər boyu davam edən beynəlxalq miqrasiya nəticəsində yeni qlobal mədəniyyət formalaşır.
Yeni qlobal mədəniyyət xüsusilə TV, İnternet və digər rabitə vasitələri ilə bütün dünyaya yayılır. Bu mədəni dəyərlərə sarılan insanlar bir çox məsələdə bənzərləşməyə başlayırlar. Məsələn, Azərbaycanın hərhansı ucqar bir kəndində kompüter qarşısında oturan, Business Insider izləyən və yeni texnologiyanın ölkəyə gətirilərək kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi xəyalları quran bir gənci, yaxud İranda bir qadının kamera qarşısında başı açıq şəkildə rəqs edərək bir neçə dəqiqədə bütün dünyaya İranda qadın azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasına etirazı haqda məlumat ötürməsini təsəvvür edin. Etdinizmi? Sadə mənzərələr olsa da, bu mənzərələr məhz qloballaşma sayəsində mümkün olur.
Mədəni qloballaşma, milli sərhədlər daxilində fikirlərin, münasibətlərin və dəyərlərin sürətli dəyişilməsi və yayılmasıdır, bu isə mədəni kimliyin nəticə etibarilə dəyişdirilməsinə və ya hibrid mədəniyyətlərin yaranmasına səbəb olur.
Mədəniyyət Anlayışına Nəzəri Baxış
Realizm nəzəriyyəsində mədəniyyət anlayışı müstəqil xarakter daşımır. Burda mədəniyyət əsasən insan təbiəti və davranışları ilə əlaqədardır. Kenneth Waltzun “Beynəlxalq siyasət nəzəriyyəsi” ilə gündəmə gələn neorealizm nəzəriyyəsi isə klassik realizmdən fərqli olaraq mədəniyyəti dövlətlərin güc mənbələrindən biri kimi təqdim edir. Belə ki, klassik realistlər dövlətin təhlükəsizliyinin təmin olunmasında sadəcə hərbi gücdən bəhs edərkən, neorealistlər həm də iqtisadi, coğrafi-demoqrafik və mədəni gücün varlığından bəhs edirlər. Mədəni güc çərçivəsində xüsusilə ölkənin demokratik inkişafı, elmi araşdırmalara ayırdığı vəsaitin həcmi, iqtisadi inkişaf səviyyəsi, dil və musiqisinin dünyada yayılması və s. nəzərdə tutulur.
Ümumiyyətlə, güc bir aktorun digər aktorun davranışına təsir etmək qabiliyyəti olaraq ifadə olunur və iki kateqoriyada ortaya çıxır: sərt güc və yumşaq güc. Hərbi güc tətbiqi, iqtisadi embarqolar, diplomatik münasibətlərin kəsilməsi, beynəlxalq birlik içərisində dövlətin təcrid olunması və s. bunlar “sərt metodlardır”. Yumşaq güc isə persuation (inandırma) metoduna əsaslanır və bu zaman hətta təsirə məruz qalan aktor hər hansı təsirə məruz qaldığının fərqinə belə varmaya bilir. Neoliberal filosof Jozeph S. Nyenin dediyi kimi, “Bu gün dünyada hərbi gücün istifadəsindən gedərək uzaqlaşma tendensiyası müşahidə olunur. Artıq, dünyada beynəlxalq gücün qiymətləndirilməsində texnologiya, təhsil və iqtisadi inkişaf kimi amillər əhəmiyyət kəsb edir”.
Yumşaq güc və mədəni diplomatiya
Yumşaq güc yeni bir anlayış olsa da davranış forması olaraq yaşı bəşəri tarixin yaşı qədər qədimdir. 1990-cı ildə Nye, beynəlxalq aləmin dəyişən təbiəti olaraq yumşaq gücün önəmini ortaya qoydu. Sərt gücün zorlayıcı təbiətinin əksinə, yumşaq güc digər aktorların istəklərinə təsir göstərmək deməkdir. Əgər hər hansı bir dövlətin siyasəti digər dövlətlər qarşısında legitimlik qazansa, bu siyasəti həyata keçirmək o qədər asan olar. Digərlərinə təsir etmə qabiliyyəti üç amildən qaynaqlanır: ölkənin mədəniyyəti, siyasi dəyərləri və xarici siyasəti. Başqa ifadə ilə yumşaq güc inandırma və cazibə yolu ilə istənilən nəticəyə nail olmaqdır. Beynəlxalq aləmdə bəzən bir dövlət hər cür zorakılıq və təzyiqdən çəkinərək sadəcə iqtisadi gücü, rəqabət qabiliyyəti, insan resurslarının keyfiyyəti, demokratiya və rifah səviyyəsi, mədəni sərvətləri, incəsənət və memarlığı, elm və texnologiyası ilə özünə qarşı cazibə yaradır və digər dövlətləri öz istədikləri istiqamətə vəya qərara doğru cəlb edir.
QHT-lərin mədəni diplomatiyası
Qeyri-hökumət təşkilatları (QHT-lər) – nə dövlət, nə də mənfəət güdən biznes sektorunun bir hissəsi deyildir. Bu səbəblə onları çox vaxt üçüncü sektor adlandırırlar.
İlkin QHT-lərin fəaliyyəti 19. əsrin əvvəllərinə təsadüf etsə də, “qeyri-hökumət təşkilatı” termini ilk dəfə məhz 1945-ci ildə yaradılmış Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin 71-ci maddəsində qeyd edilmişdir. QHT-lər nəzəri baxımdan dövlət və biznes qurumlarından kənar olub, istənilən sahədə fəaliyyət göstərə bilər. Bir çox QHT humanitarizm və ya ictimai sahədə aktiv fəaliyyətdədir. Sorğular göstərir ki, QHT-lər yüksək ictimai etimada sahib olduğu üçün, maraqlı tərəflər, xüsusilə dövlət və biznes sektoru bu təşkilatlara maddi yardım ayırır. QHT-lər bir sıra xüsusiyyətlərinə görə qruplara ayrıla bilər. Məsələn, fəaliyyət səviyyəsinə görə yerli (lokal), milli (dövlət səviyyəsində) və ya beynəlxalq səviyyədə fəaliyyət göstərən QHT-lər vardır. Bundan başqa QHT-lər iki formada fəaliyyət göstərirlər – xidmət sahəsində çalışanlar və siyasətlə məşğul olanlar. Birincilər çalışdıqları sahələrdə birbaşa yardım edir, ikincilər isə fərqli kampaniyalar həyata keçirərək, sosial etirazlar edərək dövlətin siyasətinə təsir etməyə çalışırlar.
QHT-lərin aşağıdaki tipləri qeyd edilə bilər:
- BİNGO – Business-friendly NGO – biznes sektorundaki iş adamlarının sosial fəaliyyətlərini koordinasiya etmək və bu adamlar haqda müsbət imic yaratmaq üçün çalışırlar,
- GONGO – Government-operated NGO – dövlət və hökümət tərəfindən idarə edilərək, dövlət maraqlarına xidmət göstərirlər,
- DONGO – Donor, yəni təşkilata maddi dəstək ayıran tərəfindən idarə edilirlər,
- QUANGO – Quasi-autonomous NGO, həm qeyri-hökümət sektoru həm də dövlət sektoru üzvlərinin birlikdə qurub çalışdırdıqları təşkilatlardır. Məsələn, İSO – Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı.
- İNGO – İnternational, yani beynəlxalq aləmdə fəaliyyət göstərən QHT-lər,
- National NGO – Ölkə içərisində fəaliyyət göstərən QHT-lər,
- ENGO – Ekoloji NGO – ekoloji problemlərin həlli üçün çalışırlar, məsələn Greenpeace veya WWF (World Wide Fund for Nature –Beynəlxalq Təbiət Fondu),
- PANGO – Partiyalara sosial dəstək məqsədilə yaradılan QHT-lər,
- BRİNGO (briefcase NGO) – gözəl hazırlanmış nizamnamədən başqa heç nəyi olmayan “QHT-lər”,
- ComeN`Go (Come and go NGO) – Yalnız qurucularının istədiyi zaman, hər hansı məsələ ilə bağlı fəaliyyət göstərən QHT-lər,
- MANGO (Mafia NGO) – Mafiya grupları tərəfindən yaradılan QHT-lər
- MONGO (My Own NGO) – Qurucu şəxslərin şəxsi məqsədləri üçün qurulan QHT-lər,
- CONGO (The Conference of Non-Governmental Organizations in Consultative Relationship with the United Nations) – BMT-də konsultasiya statusu olan QHT-lərin Konfransı – yəni BMT ile bağlılığı olan QHT-ləri bir araya gətirən platforma.
Əslində, artıq deyildiyi kimi, QHT-lər mənfəət və siyasi məqsədlər güdməməli, xalq və ya cəmiyyətin müəyyən bir hissəsi tərəfindən mövcud sosial və ekoloji problemləri, siyasi sistemdən narazılığı ifadə etmək və problemləri həll etmək məqsədi ilə yaradılmalıdır. Yuxarıda göstərilən QHT-lər isə fərqli bir mənzərə yaradır. Belə ki, bir çox QHT biznes qurumları və ya hökumətlər tərəfindən bir layihə olaraq idarə olunur. Hökumət, bölgələrdə nüfuzunu və daxili sabitliyi qorumaq üçün xalq arasında yaranan, xalqla daha yaxın olan və insanlar arasında müəyyən bir etimada sahib olan QHT-lər yarada bilər. Görünüşünə görə qeyri-hökumət təşkilatı olsa da, hökumət tərəfindən maliyyələşdirilir, hökumətdən sifariş alır və buna görə də daxili siyasətin alətinə çevrilir. Belə QHT-lər hər bir dövlətdə mövcuddur. Xüsusilə beynəlxalq aləmdə fəaliyyət göstərən geniş miqyaslı QHT-lərdə belə hallara rast gələ bilərik. Belə ki, bu QHT-lər hegemon dövlətlərin öz nüfuz sahələrini yaratmaq və artırmaq üçün istifadə etdikləri bir vasitə ola bilər.
Məsələn, 20-ci əsrdə SSRİ-nin dəstəklədiyi rejimlərin devrilməsinə, 21-ci əsrdə baş verən hadisələrə, xüsusilə rəngli inqilablar, ərəb baharı kimi isti münaqişə bölgələrində QHT-lərin fəaliyyətinə nəzər salsaq, QHT-lərin böyük güclər tərəfindən necə və nə cür istifadə edildiyinin şahidi ola bilərik (ətraflı məlumat üçün Mark Mackinnonun “Yeni Soyuq Savaş” kitabını məsləhət görərdim).
Lakin bütün bunlar həqiqi QHT-lərin olmaması mənasına gəlməməlidir. Həqiqi QHT-lər heç bir maddi, iqtisadi və siyasi məqsədləri olmadan, sosial və digər sahələrdə könüllü fəaliyyət göstərən insanlardan təşkil olunan təşkilatlardır və belə QHT-lər təbii ki, vardır. Onlar təbiətin ekoloji problemlərinin həllində kollektiv şəkildə çalışır, insan hüquqlarının pozulduğu hər hansı bir məsələuə qarşı səslərini ucaldaraq sosial təsir yaradır, əlillərə kömək edir, məhdud həyat və yaşayış şəraiti olanlara və imkanı heç olmayanlara yardım edir, təhsil səviyyəsini artırmaq üçün kurs və təlimlər verirlər. Bu QHT-lər xüsusilə ictimai problemləri siyasi gündəmə qaldıraraq onların həllinə öz töhfələrini verirlər. Bunu həm milli, həm də beynəlxalq QHT-lərə aid etmək olar.
Məsələn, Greenpeace – ətraf mühit və təbiət mövzularında, əsasən lobbiçiliklə məşğul olan bir təşkilat olub, heç bir hökumətin və ya beynəlxalq təşkilatın maliyyəsi olmadan fəaliyyət göstərir. Bu təşkilat, öz fəaliyyətini 3 milyona yaxın üzvü tərəfindən ianə edilən fərdi və fond yardımları ilə təşkil edir. Bu təşkilat, ABŞ-ın Amçitkada (Alyaskada bir ada) atom sınaqları keçirməsi nəticəsində yaranan zəlzələ sonrası, ümumiyyətlə bölgədə atom sınaqlarının keçirilməsinə etiraz olaraq 1969-cu ildə yaradılmış və ilk fəaliyyətindəcə müvəffəqiyyət qazanmışdı. Etiraz kampaniyasının maddi təminatı üçün Kanadanın Vankuver şəhərində konsert təşkil edilmiş, bu konsertdən toplanan gəlir isə Greenpeace-in ilk kampaniyasının başlamasını təmin etmişdi. Beləliklə, kəskin çıxışlar və etirazlardan sonra, ABŞ Amçitka adasında atom sınağından imtina etmiş və hərbi qüvvələr adanı 1973-cü ildə tərk etmişdir.
Ümumiyyətlə QHT-lərin yaranma tarixinə nəzər salsaq, ilk QHT-nin 1839-cu ildə qurulan Köləlik Əleyhinə Cəmiyyət olduğunu görə bilərik. Bu təşkilat 1823-cü ildə İngiltərədə köləliyin ləğvi üçün fəaliyyətə başlamış, bunun nəticəsi olaraq 1838-ci ildə köləliyin ləğvi Qanunu qəbul edilmiş və 1839-cu ildə dünyada köləliyin ləğvi üçün çalışmağı hədəfləyən beynəlxalq bir təşkilata çevrilmişdir. Bundan bir qədər sonra Fransa və İtaliya ordularının Avstriya ordusu ilə qanlı müharibəsinin şahidi olan İsveçrə tacir və bankiri Henry Dunant, 1863-cü ildə müharibə bölgələrinə yardım məqsədi ilə dərman və tibb işçilərini göndərən Qırmızı Xaç Beynəlxalq Təşkilatını yaratdı. Günümüzdə bu təşkilatın bayrağı – qırmızı xaçlı ağ bayraq, müharibə bölgələrində bitərəfliyin rəmzi olaraq qəbul edilir. 1919-cu ildə bu Cəmiyyət Qırmızı Xaç və Qızıl Aypara adlandırıldı və dünyanın əksər ölkəsində yerli bölmələri yaradıldı. Hazırda Qırmızı Xaç və Qızıl Aypara Cəmiyyətləri 188 ölkədə fəaliyyət göstərir. Məsələn, Azərbaycanda təşkilatın yerli şöbəsi 1920-ci ildə qurulub.
İlk vaxtlar qul ticarətinə qarşı vəya sülh naminə mübarizə aparan QHT-lər zamanla saylarını və fəaliyyət sahələrini genişləndirdilər. Məsələn, 1910-cu ildə Ümumdünya Beynəlxalq QHT-lərin Konqresində 132 qeyri-hökumət təşkilatı təmsil olunmuşdusa, bu gün dünyada 10 milyon QHT-nin var olduğu bilinir. 3,3 milyondan çox qeyri-hökumət təşkilatı ilə Hindistanın hər 400 nəfərinə bir QHT düşür. Araşdırmaya görə dünyadakı insanlarının 80%-i QHT-lərin fəaliyyətinin müsbət sosial dəyişikliklərə səbəb olduğu fikri ile razıdır.
Yuxarıdakı nümunələr yeni yaranmış QHT-nin insanlar tərəfindən dəstəklənərsə hətta ən güclü dövlətləri belə planlarından imtina etməyə və ya siyasətlərini dəyişməyə məcbur etmək gücünə malik olduğunu göstərir.
Əminliklə demək olar ki, QHT-lər müasir beynəlxalq münasibətlər, qlobal iqtisadiyyat və milli hökumətlər arasındaki əlaqələrdə çox önəmli bir təsir mexanizminə sahibdirlər. Onlar həm də dövlət daxilindəki problemlərin həllində aktiv rol oynayırlar. Bəzi QHT-lər isə sosial problemlərin həlli adıyla ölkəyə girir və daha sonra demokratiya uğruna çalışan təşkilata çevrilərək daha sonra ölkədə baş verən mitinq, etiraz dalgaları, hətta çevrilişlərin katalizatoru ola bilir. Məsələn SSRİ-nin dağılmasında ABŞ və Qərbin dəstəklədiyi Azadlıq Radiosu, Amerikanın Səsi (Voice of America) və Azad Avropa Radiosu (Radio Free Europe), və bunlara yardım edən USAİD, onun dəstələdiyi NED (National Endowment for Democracy – QHT olaraq qəbul edilsə də əslində ABŞ hökümətinin bir qolu olaraq fəaliyyət göstərir, büdcəsi ABŞ Kongresinin təsdiqi əsasında Müdafiə Nazirliyinə bağlı USİA və AİD tərəfindən ayrılan maliyyə ilə formalaşır) və bunlara bağlı alt-quruluşlar göstərilə bilər.
SSRİ-nin dağılmasından sonra ABŞ yeni yaranan dövlətləri öz təsiri altına salmaq üçün bu təşkilatların fəaliyyətini post-Sovet məkanında, həmçinin artıq müstəqillik qazanmış Azərbaycanda davam etdirdi. 2002-2004-cü illərdəki rəngli inqilablar zamanı, həmçinin 2003-cü ildə Azərbaycanda yaşanan kütləvi müxalifət mitinqləri zamanı USAİD və onun dəstəklədiyi təşkilatlar aktiv idilər. USAİD Azərbaycanda müxalif QHT-lərə yardım edir və bu artıq gizli bir fakt deyil. Bu çərçivədə 2003-2004-cü illərdə qurulan Dalga, Məqam, Yox, Azərbaycanın Narıncı Hərəkatı, Yeni Fikir kimi gənclik hərəkatları və təşkilatlarını göstərmək olar. Bu təşkilatlar xüsusilə siyasi məhbuslar və insan azadlığı ilə bağlı problemlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında önəmli rol oynamışlar. NED və USAİD həmçinin müxalif gəncləri dəstəkləyirlər. Məsələn Azərbaycanda onların dəstəklədikləri gənclər sırasında Bəxtiyar Hacıyev, Nərmin Rəhimli vs. adını qeyd edə bilərik. Onlar 2010-cu il parlament seçkilərinə qatılaraq “Müsbət Dəyişiklik” adlı gənclik hərəkatını başlatmışdılar. Hacıyev, həm də dünyada fəaliyyət göstərən AIESEC İnternationalın Azərbaycan filialını (2006-da) yaratmışdı. Aktiv fəaliyyəti ona 2011-2012-ci illərdə həbs həyatı yaşatmışsa da, 2012-ci ildə ABŞ dövlət katibi Hilary Clintonun Azərbaycana səfəri zamanı əhv edilərək həbsdən azad edilmişdi.
Bu amillər diqqətə alınaraq ölkə içində var olan və yerli demokratiya uğruna çalışan QHT-lərin bir çox dövlətlərdə qadağan edilməsi müşahidə edilir. Məsələn Rusiya Xarici Kəşfiyyat İdarəsi rəhbəri Sergey Lebedev 2012-ci ildə verdiyi açıqlamada xarici casusların ölkədəki QHT-ləri körpü olaraq istifadə etdikləri, beləliklə dövlət üzərində nəzarəti ələ almağa çalışdıqlarını bildirmişdi. O bu açıqlamanı verən ərəfədə ciddi etirazların gəlməsinə baxmayaraq Rusya Parlamenti QHT-lərə dövlət nəzarətini gücləndirən yeni bir qanun layihəsini qəbul etmişdi. Bu qanunu hazırlayan deputatlardan biri belə demişdi: “Ukraynada höküməti CIA dəstəkli qruplar devirdi. Amma Rusiyada bunu edə bilməyəcəklər”. Bənzər qanun Azərbaycanda da 2014-cü ildə qəbul edildi. Bənzər ssenari burda da yaşandı – çoxsaylı yerli ve beynəlxalq QHT-lərin etirazına baxmayaraq qanun qüvvəyə mindi. Bundan əlavə, qanunun qəbul edilməsindən bir il sonra, yəni 2015-ci ildə Corc Sorosun Open Society Foundation adlı QHT-sinin Azərbaycan filialı bağlandı. 2014-2015-ci illərdə “Qrantlar haqqında”, “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı haqqında” qanunlara və Dövlət Reyestri və İnzibati Xətalar Məcəlləsinə edilən dəyişikliklər həm yerli, həm də beynəlxalq təşkilatların Azərbaycandakı fəaliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirdi.
Ümumi olaraq Azərbaycan QHT-lərin yaranma tarixi 19-cu əsrin sonlarına gedib çıxır. 1906-cı ildə Azərbaycanda 26-ya qədər QHT yaradılmışdı. 1918-1920-ci illərdə bu QHT-lər fəaliyyətinə davam etmiş, 28 Aprel 1920-də Azərbaycanda Sovyet rejimi qurulduqdan sonra isə çoxunun fəaliyyəti dayanmışdır. Artıq Sovet modeli yeni təşkilatlar və gənclər hərəkatları gündəmə gəlirdi, məsələn Komsomol və onların kampları, məsələn “Artek” kampı (günümüzdə ABŞ-da bunun bənzəri Techcamplar, və ya Azərbaycanda dövlət dəstəkli QHT-lərin təşkil etdiyi və dövlət siyasətinə əməl edən gənclik yetişdirməyə hesablanan kampları göstərə bilərik).
1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra QHT-ləri həyatında da yeni səhifə açıldı. 2007-ci ildə Azərbaycan Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurası yaradıldı. Bu qurumun hesabatına görə ölkəmizdə 4,5 min QHT olsa da, onlardan aktiv fəaliyyətdə olan 700 təşkilatın adını çəkmək olar. Lakin real vəziyyət daha fərqli rəqəmləri qarşımıza çıxara bilər. Bundan başqa bu təşkilatların əksəriyyəti Bakıda fəaliyyət göstərir və bölgələrdə aktiv QHT-lər qıtlıq təşkil edir. Ölkəmizdə ən güclü QHT ən çox dövlət yardımı alan QHT-dir deyə bilərik. Xüsusilə gənclər təşkilatları daha aktivdirlər.
QHT-lərin sülh quruculuğu fəaliyyəti ayrıca geniş bir araşdırma mözvusu ola bilər. Beynəlxalq münasibətlər, münaqişələrin həlli və sülh quruculuğu pəncərəsindən baxıldığında Azərbaycan üçün QHT-lərin, yumşaq gücün və mədəni diplomatiyanın önəmi xüsusilə araşdırılması gərəkən mövzudur. Məsələn Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı 12 May 1994-cü ildən bu günə 26 ildir ki Ermənistanla “atəşkəs” rejimi davam edir və işğal olunmuş torpaqların geri qaytarılmasında hər hansı irəliləyiş əldə olunmur. Hətta 2016 aprel döyüşləri də ciddi dəyişiklərə səbəb olmadı.
Tutarlı və davamlı dəyişikliyin təmin edilməsi üçün yeni diplomatik kanallara ehtiyac vardır və bu əsnada QHT-lərin fəaliyyəti gündəmə gətirilə bilər. P2P, yəni people to people (insanlar arası dialoq formatı) kontakt danışıqlar inkişaf etdirilə, Dağlıq Qarabağın erməni icmasında Azərbaycan haqda müsbət fikir, Azərbaycan yönətiminə qarşı inam formalaşdırıla bilər və bunun davamlı sülhün təmin olunmasında irəliyə atılmış bir addım olduğunu düşünürəm. Lakin bu addım birtərəfli deyil, iki tərəfli olmalı, Azərbaycan ictiamiyyətində savaş deyil, sülh təbliğatı aparılmalıdır (hazırda bunun tərsi tendensiya müşahidə edilir). Məsələn 2012-də Azərbaycanın Sülh və Demokratiya İnstitutu və Ermənistanın Bölgə Araşdırma Mərkəzi tərəfindən, müzakirə, media konfransları yayınlanması vs. üçün ortaq internet saytının qurulması inisiativi ümidverici idi. Bu layihə İngiltərə Xarici İşlər İdarəsi tərəfindən təşkil olunmuşdu. Lakin təşkilat rəhbəri Leyla Yunus və həyat yoldaşı Arif Yunus 2014-cü ildə Ermənistana casusluq adıyla həbs edilmiş, təşkilat 2015-ci ildən Niderlandda fəaliyyətini davam etdirməyə başlamışdır. Bu cür layihələr və bu cür şəxslər Azərbaycanın hazırkı höküməti tərəfindən “satqın” və “casus” damğası qazansa da, münaqişələrin sülh yolu ilə həll edilməsi baxımından bunun daha optimal variant olduğunu və buna görə də dövlətin bu cür layihələrə münasibətinin dəyişərək diqqətinin artırılmasını önəmli hesab edirəm.