Dünən qohumlarımızdan biri yenicə vəfat etmiş kəndçisinin yasına gedib-getməmək qərarı vermək üçün oğluna dedi ki, “siyahıya bax gör atan öləndə onlar gəlmişdi?”
Bu gün rəfiqəm toyu barədə danışanda gəlinliklərin icarə haqqından, saç və makiyaj üçün salon qiymətlərindən, fotosessiya üçün ödəməli olduqları məbləğdən danışırdı.
Bu iki hadisə mənə oxşar kimi gəldi və bu barədə düşündüm. Adət-ənənələrimizdən, onların kapitalist rejimlə kəsişməsindən ortaya acınacaqlı hallar çıxır. Bu yazıda da məhz adət-ənənələrin həyatımızda rolundan və kapitalizmin təsirindən ortaya çıxan mənzərədən bəhs edəcəm.
Adət hər hansısa bir xalqın həyatında qədimdən bəri qəbul edilmiş və kök salmış ənənə, qayda və dəbdir. (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti). Toy, yas, bayram və s. kimi adətlərimiz var. Bu adətlər müəyyən struktur daxilində yaradılmış sistemlərdən biridir. Sistem normaları təyin edir. Filan, filan, filan şeyləri etməsən, o normaları pozmuş olacaqsan və cəmiyyətin müsbət rəyini almayacaqsan.
Məsələn toy adətlərinə nəzər salaq:
Elçilik, “hə”, nişan, xına, toy. İki insan evlənmək istəyir, artıq qərarlarını veriblər, lakin hələ onların qərarı qüvvəyə minməyib. Qüvvəyə minməsi üçün əvvəlcə ailələrdə müzakirə olunmalıdır. Hər iki ailə yox, məhz ailələr. Çünki hər iki ailənin qohumları məsələyə qarışır və el birliyi ilə hər ailənin gözləntiləri və qarşı tərəfin bu gözləntilərə cavab verib-verməməsi müzakirə olunur. Burda həmin evlənmək istəyən şəxsləri əsas söz sahibi hesab etməyib onların qərarlarını sorğulamaq məsələsi də ciddi amildir. Lakin bu yazıda bu detala toxunmayacam. (Növbəti yazıda bunu təhlil edəcəm.) Əgər gözlənti blankı müsbət cavabların çoxluğu ilə doldurulub bitirsə, “hə” mərasimi olur və ardından digərləri. Bunların hər birində ailələr (ilk mərhələlərdə oğlan evi daha çox) maddi imkanlarını səfərbər edərək öz ailəsini cəmiyyətin təbiri ilə desəm, layiqincə təmsil etməyə çalışır: bayramlarda hədiyyələr, qurbanlar və s. Layiqli təmsil edib-etməməsinə isə qohum-əqrəba qərar verir: hədiyyələr bir-bir analiz edilir ki, şokoladın, qızılın, alt geyimlərinin ucuzu alınıb, yoxsa bahalısı.
Yeri gəlmişkən, bu proseslər zamanı maraqlı, qəribə şeylər olur. Məsələn nişan üçün qıza hədiyyə alınacaq və qızın özünü bu prosesdə iştiraka dəvət edirlər. Bu hədiyyə könüllü, ürəkdən keçən hədiyyə deyil, bu, camaatın gözünə soxmaq üçün lazım olan xonçalardır. Qız bir-bir seçir alınacaq şeyləri, sonra həmin şeylər alınır, lakin qıza verilmir. Oğlanın ailəsi aldığı hədiyyələri aparıb xüsusi formada bəzədilmiş xonçalarda nişan günü qıza bəh-bəhlə, camaatın gözünə soxa-soxa təqdim edir. Yəni məsələ qıza hədiyyə almaq deyil, aldığını camaata göstərməkdir. Əgər məqsəd hədiyyə almaq olsaydı, o hədiyyə alınan gün verilərdi.
Əgər toya qədərki proses uzun çəkirsə, araya bir neçə bayram girirsə, eyni nümayişkaranə davranış demək olar ki, oxşar formada davam edir.
Ən ağır məsələ toydur: alınmalı olan qızıllar, şadlıq evi, gəlinlik, bəy kostyumu, gəlin maşını, salon, son dövrlər dəbdə olan fotosessiya, dəvətlilərin, xüsusilə, toyuna getdiyin adamların siyahısını tərtib etmək və s.
Burda da maraqlı detallar var. Məsələn son dövrlər dəbdə olan fotosessiyalar. Hamısının da aşağı-yuxarı eyni pozalarlarla eyni cür ötürdükləri “xoşbəxtəm” mesajı. Bu qədər cütlüklərin bir pozada xoşbəxt görünməyi də suallar doğurur. Şəkillər xatirədir, ona baxdıqda həmin an hansı hislər keçirdiyini düşünürsən, nostalgiya yaşayırsan. Lakin son illərki fotosessiyalarda çəkilən şəkillərin xatirəsi varmı? O xatirələr hansı hislərdən xəbər verir? Süni yaradılmış an necə uzun illər sonra belə səni xoşbəxt edə bilər?! Fotoqrafın cütlüklərin xəbəri olmazkən təbii kadrları tutması, düşünürəm ki, xoşbəxt edə bilərdi. Lakin bu, bir çoxuna sərf etmir, çünki təbii kadrlarda cütlüklərin çoxu xoşbəxt deyil. O qədər cütlük var ki, bəy-gəlin masasında dalaşıb beş dəqiqə sonra fotoqrafın istəyi ilə bir-birlərinə sevgi dolu baxmağa çalışırlar. Ona görə də dövrümüzün fotosessiyaları da məhz göstəriş xarakterlidir.
Bütün bu prosseslərin fonunda bu məsələlər üzrə bazar qiymətlərinin necə dəyişdiyinə baxaq. Toy adətlərindəki normaları icra etməyə məcbur olan insanlar normanın tələblərində nələr varsa, onları etməyə hazırdırlar. Bu hal ən çox kimə sərf edir? Kapitalist rejimə. Kapitalist rejim insanların etməli olduqlarına indandıqları şeylər üzərindən, etməli olduqları yeni şeylər yaradır. Süni sosial tələbat da deyə bilərəm, məncə. Məsələn fotosessiyalar məhz bu süni tələbat sinfindəndir. Əsas məsələ o tələbatı yaratmaqdır, ondan sonra qiymətləri necə istəsən oynada bilərsən. O süni şəkillər üçün bu gün yüzlərlə, minlərlə manat xərclənir.
Bir günlük geyinilən gəlinliyin icarəsinin 600, 700, minlərlə manat qiyməti var. Halbuki, o gəlinliyin hazırlanma qiyməti elə maksimum 500-600 manatdır. Yəni bir gün üçün təyin edilən icarə haqqı o gəlinliyin maya dəyəri qədərdir. Acgöz biznesmenlər insanların özlərini məcbur hiss etdikləri şeylər üzərində pullar qazanırlar.
Kapitalizm xeyli alternativlər, böyüklüyü artdıqca qiyməti də artan əmtəə təklif etdikcə insanlar özlərində olanı başqalarındakı ilə müqayisə etməyə sövq edilirlər. Əgər başqasında olan cəmiyyətin gözündə səndə olandan daha yaxşıdırsa, sənin gözündə özündəki cılız, bəsit, dəyərsiz görünməyə başlayır. Bu dəyərsizlikdən qurtulmaq üçün yarışmaq məcburiyyəti yaranır və nəticədə kapitalist sistem içində, kapitalistlərin cibinin dolduğu yarış başlayır. Yəni onların yazdıqları oyunu oynamağa başlayırsan.
Toy adətləri təəssüf ki, bununla bitmir. Ən böyük vacibatlardan biri də cehizdir. Cehizin dəyəri də həmin bazarın qiymətlərinə uyğun təyin edilir. Say, qiymət, böyüklük dəyərləndirmə vasitəsidir. “Qaynana” filmində “Maşın-maşın cehizi var gəlnimin” ifadəsini yəqin ki, xatırlayırsınız. Gəlini görmədən cehizindən xəbər tutmaq, artıq o gəlinin xal qazanmasına zəmin yaratmışdı. Bu məsələ hələ də aktualdır.
Keçək yas adətlərinə.
Bir insan ölürsə, bu, onun yaxınları üçün ilk başlarda çox ağırdır. Yəqin ki, qohumlar, qonşular, tanışlar həmin dövrü tək aşmaması üçün ölən insanın ailəsini dəstək məqsədilə ziyarətə getməlidirlər. Lakin bu gün insanlar yas mərasimini başqa bir sınaq meydanına çeviriblər. Bu, həm ölən adamın ailəsinin, həm də yasdan xəbər tutanların sınağıdır.
Ölən adamın yaxınları ölüsünə ağlayıb qurtarmamış ayaqlanıb ev-eşiyi səhmana salmağa, yasa gələnləri doyuzdurmağa çalışırlar. Bu proses tərsinə dövr edir sanki. Zaman keçdikcə yas adətlərindəki tələblər daha da artmağa başlayır. Gələn adamların qarnını doydurmaq üçün artıq bir yemək kifayət etmir, çeşit-çeşit yeməklərlə yanaşı şirniyyatlar, meyvə də tələb olunur. Yaslar da toylar kimi müqayisə olunur. “Flankəs atasına bir yas tutdu ki” ifadəsini yəqin ki, azı bir dəfə eşitmisiniz.
Bu qədər xərci qarşılamaq üçün yasa gələnlər yas saxlayan ailəyə maddi kömək etməyə özlərini borclu hiss edirlər. Lakin maddi köməyin məğzi dəfn xərclərini qarşılamaq üçün olmalıdır. Əlqərəz, maddi kömək edən adamlar siyahıya alınır və kimin nə qədər pul verdiyi qeyd olunur. Siyahıya alınan adamlara qarşı borc yaranır. Yəni yasa gəlib pul verən adamın yasına gedib pul verməlisən. Əgər pulun yoxdursa, kiminsə yasına getməyə utanırsan. Hələ-hələ adam sənin yaxınının yasında pul veribsə, sən pul vermədən getsən ayıb etmiş olacaqsan. Beləliklə pul insan münasibətlərində daha üst zirvəyə yüksəlir.
Bu oyunlara alət olmamaq üçün bu adətlər dəyişdirilməli, bəlkə də yox edilməlidir. Lakin kimlərsə ilk döyüşçülərdən olmur, çünki bu, dəyər müstəvisində yaxşı qiymətləndirilmək şansını itirmək deməkdir. Hər nə qədər fərdi azadlığın aliliyini dəstəkləsəm də, insanların başqalarının sevgi və rəğbətinə möhtac olduğunu da anlaya bilirəm. Lakin hesab edirəm ki, sevgi və rəğbət görmək üçün vərdişlərimizi daha faydalı istiqamətdə formalaşdıra, daha yaxşı oyunlar oynaya bilərik.