Düz 20 il bundan əvvəl, 1999 ilin soyuq noyabr günlərində, Azərbaycanın “SoNoR” müasir musiqi ansamblı Çexiyanın paytaxtı Praqa şəhərində fövqəladə uğurlu bir konsert vermişdi. Bu konsertlə müasir akademik musiqi sahəsində heç kimin tanımadığı Azərbaycan adlı ölkə, birdən-birə Avropanın tam mərkəzində, sırf müasir musiqi üzərində ixtisaslaşmış musiqi forumunda özünü rəsmi surətdə elan etmiş oldu.
Respublikamızın müasir musiqi sahəsində dönüş nöqtəsi sayıla biləcək dərəcədə əhəmiyyətli olan bu hadisəyə yaxından nəzər salaq. Bu forum, “NEW MUSIC MARATHON” adlanırdı, və orada beynəlxalq müsabiqə sonucunda altı müasir bəstəkar öz müəllif konsertlərini təqdim etmək haqqı qazanmışdı. Bu bəstəkarlar iki qitəni – Avropa və Asiya qitələrini təmsil edirdilər.
Avropadan çıxan finalistlər ev sahibi ölkəni (Çexiya), Almaniya, İngiltərə və Litvanı təmsil edirdilər. Asiyanı iki ölkə təmsil edirdi: müasir musiqidə lider sayıla biləcək ölkələrdən Rusiya və… Azərbaycan. Avanqard musiqi sahəsində heç kimin tanımadığı (və doğrusu, çox da ciddi qəbul etmədiyi) Azərbaycan bəstəkar Elmir Mirzəyevin əsərləri sayəsinde finala çıxmışdı. Burada bir maraqlı məqamı da qeyd etmək lazımdır ki, Asiyanın digər ölkəsi – Rusiyanı da həmyerlimiz, Moskva Dövlət Konservatoriyasının professoru Fərəc Qarayev təmsil edirdi. Altı bəstəkarın əsərlərindən ibarət müəllif konsertləri Praqada “NEW MUSİC MARATHON” forumunda dinləyicilərə təqdim ediləcəkdi. Burada bəstəkarlara istədikləri ifaçı kollektivləri Foruma gətirmək imkanı da verilirdi.
Elmir Mirzəyev bu foruma hər hansı bir xarici ansamblı yox, öz dostlarından ibarət olan, bədii rəhbəri olduğu qeyri-rəsmi “SoNoR” ansamblını dəvət etmək qərarı verərək, riskli bir addım atmışdı. Diqqətli Avropa dinləyicisinin, təkəbbürlü tənqidçilərin qarşısına avanqard ifaçı olaraq Azərbaycan musiqiçisi çıxartmaq xeyli iddialı bir layihə idi. Hər zaman muğam və folklor ilə diqqət çəkib, qismən uğur qazanaraq, etnik-aqrar musiqi ölkəsi imajı ilə tanınan Azərbaycan ansamblı səhnədə gülünc vəziyyətdə qalıb fiaskoya da uğraya bilərdi.
Musiqiçilər bilir ki, burada sadəcə musiqiçilərin professionallığı da həlledici rol oynamır, onların təchizatı (musiqi alətləri) da çox mühümdür. Keşməkeşli, inqilabi-romantik, ac 90-cı illərin sonu ölkəmizin musiqiçiləri də təbii ki, Avropa səviyyəsində alətləri sadəcə yuxularında və TV programlarında görə bilərdilər.
Bu işin sırf musiqi tərəfi idi. Bundan başqa, sponsorlar, festivalda ünsiyyət dili, qərb məmurlarının gözündə “şübhəli” ölkənin musiqiçilərinə Avropaya viza almaq kimi problemlər də vardı. Bunlar da yetməzmiş kimi, bəzi musiqiçilərə hörmətli müdürləri olan korifey sənətkarlarımız işdən bir neçə günlük icazəni də çox görmüşdülər ki, bu da ansamblı çox ciddi imtahan qarşısında qoymuşdu. Musiqiçilər bilir ki, ansamblın üzvləri bir canlı orqanizmdir ki, burada bir üzvü dəyişmək belə bütün layihəni poza bilər.
Ölkəmizin o dövrdəki şərtləri altında bütün bu problemlərin öhdəsindən yalnız passionar enerjisi yüksək, müəyyən qədər də partizan ruhlu deyə biləcəyimiz gənclər gələ bilərdi ki, bu da SoNoR ansamblı da bu qəbildən bohem bir yığıncaq idi. Bu qrup 1995-ci ildə üç dost – pianoçu Samir Mirzəyev, bas-klarnetçi Nizami Zeynalov və gitaraçı Rövşən Məmmədov tərəfindən qurulmuşdu (kollektivin adı da bu üç ifaçının adının baş hərflərindən yaranmışdı), ansamblın bədii rəhbərliyini də dördüncü dost-bəstəkar Elmir Mirzəyev öz üzərinə götürmüşdü.
Tezliklə, ansambl bir neçə kiçik festivalda iştirak edərək tanındı və kollektivin üzvlərinin sayı artmağa başladı. 1998-ci ildə öz ilk xarici səfərini Gürcüstana gerçəkləşdirən “SoNoR” ansamblı tezliklə ciddi layihələrə imza atmağa başladı. Praqa layihəsi (ansamblın bu konsertini avstriyalı dirijor Roland Freisitzer idarə edirdi) kollektiv üçün çox böyük bir imtahan oldu ki, buradakı müvəffəqiyyət də qrupu daha yüksək orbitə çıxartdı.
Burada musiqimizin arxa planından xəbərsiz olan oxuyucularımızın bir sualını da prognozlaşdırırıq: “Axı bizim musiçilər tez-tez Avropaya səfər edir və müvəffəqiyyət qazanırlar, bu o qədər də nadir bir şey deyil ki?”
Doğrudur, hörmətli oxuyucular, amma bilmədiyiniz odur ki, bu musiqiçilər əksər hallarda dövlət qurumları (məs., Bəstəkarlar İttifaqı, Filarmoniya, Mədəniyyət Nazirliyi və s.) tərəfindən xaricə aparılıb, Azərbaycan Səfirliklərində, Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzlərində və s. bu kimi xüsusi (spesifik) salonlarda orada yaşayan azərbaycanlılar, səfirlik işçiləri üçün konsertlərdə müvəffəqiyyət qazananlardırlar. Və bunların böyük hissəsi xalq çağlı alətləri musiqiçiləridir ki, bunları da ümumdünya klassik musiqi kriteriyaları ilə dəyərləndirmək olmaz. Yəni ki, bu konsertlər geniş Avropa musiqi ictimaiyyətinin diqqəti və kompetensiyası xaricindədir. Rəsmi və professional Avropa musiqi dairələrində Azərbaycanın adı Mozambik və ya Senegaldan çox da fərqli deyil.
Ona görə də 1999-cu ilin noyabrındakı bu konserti xatırlamaq ehtiyacı hiss etdik. İlk dəfə postsovet Azərbaycanında heç bir dövlət qurumunun nəzdində olmayan, qeyri-rəsmi bir ansambl Avropanın mötəbər festivallarından birində iştirak edərək, nəinki fiaskoya uğramış, hətta gözlənilməz bir müvəffəqiyyət qazanmış, və bunu da qarşısına qoyulan birçox maneəyə baxmayaraq gerçəkləşdirmişdi. Təbii ki, heç bir dövlət mətbuatı və televiziyası bu uğuru işıqlandırmadı, lakin “SoNoR”un artıq buna ehtiyacı da yox idi.
Ansambl bir çox xarici festivallardan dəvət alaraq yüksəlişinə davam etdi, ona qoşulan musiqiçilərin sayı artdı. Sonrakı illərdə “SoNoR” akademik avanqard sahəsində absurd kimi görünən “Azərbaycan” logosu altında bir çox ölkədə konsertlər verməyə, festivallarda çıxış etməyə başladı. Azərbaycan mətbuatının haqqında yazmadığı kollektiv haqqında “Berliner Morgenpost” qəzeti yazdı, TV və radiomuzda görünməyən musiqiçilər Berlin Radiosunda çıxış etdi, rəsmi dirijorlarımızın dodaq büzdüyü kollktivə Avstriya, Ukrayna, Almaniya dirijorları rəhbərlik etdi, Filarmoniyamıza buraxılmayan qrup Berlinin “Konzerthaus am Gendanmenmarkt”da triumf qazandı.
“SoNoR” ansamblı (1998-ci ildə Müasir Musiqi Təşəbbüs Mərkəzi) 10 illik fəaliyyəti dövründə (1995-2005) dəfələrlə Almaniya, Belçika, Hollandiya, Rusiya, Moldova, Estoniya, Mongolustan, Gürcüstan, Çexiya, Özbəkistan və s. kimi ölkələrdə çıxış etdi, Bakıda bir neçə avanqard və ənənəvi musiqi festivalları (“SoNoR links”, “SoNoR çapraz yollarda”, “Asian holiday”, ECIM və s.) təşkil etdi. Korifey bəstəkarlarımızın görməməzlikdən gəldiyi ansambl üçün onlarla Avropa bəstəkarı xüsusi əsərlər bəstələdi. “SoNoR”un ən böyük uğuru hələ qabaqdaydı, 2001-ci ildə Almaniyadakı “Young-Euro-Classic” Festivalındakı müvəffəqiyyət bir çox illər sonra da xatırlanacaqdı.
Amma, bütün bu uğurlara baxmayaraq, “SoNoR”un da axırı üsyançı Spartakın azadlıqsevər ordusununku kimi oldu. Ansambl ölkəmizdəki bir çox qeyri-rəsmi quruluşlar kimi, maliyyə, sosial və psixoloji problemlər girdabında dağılaraq, fəaliyyətini dayandırdı. Lakin postsovet Azərbaycanın bu ilk avanqard musiqi qrupunun buraxdığı izlər danılmazdır. Ansamblın bir çox üzvü indi Respublikanın öndə gələn solistləridir, bir çoxu dövlət titullarına layiq görülmüşdürlər. “SoNoR”la əməkdaşlıq edən bir çox bəstəkar rəsmi dövlət qurumlarının tələb etdiyi ənənəvi çərçivə xaricində əsərlər yaza bilir. Dağılan qrupun təsiri altında bir neçə yeni ansambl yarandı və bunlar ölkəmizin musiqi həyatına az da olsa təsir etdilər.
“SoNoR” Müasir Musiqi Təşəbbüs Mərkəzinin qısa olsa da, parlaq fəaliyyəti və bunun mədəniyyətimizə təsiri, zənimizcə, gələcəkdəki musiqişünas alimlərin tədqiqat mövzusuna çəvriləcəkdir.