İlk dəfədi ki, yarımçıq bir işi dərc eləyirəm. Bütöv mətnin tamamlanmasına hələ çox var, amma qarşıdan gələn 80 illiyim münasibətilə öz həyatım barədə nələrsə danışmaq istəyirəm. Odur ki, üzrlü sayın.
70-dən sonra mənə ayrılan zaman daha sürətlə axmağa başlayıb və hərdən özümü mürəkkəbi bitmək üzrə olan avtomat qələmlə müqayisə eləyirəm. Qəflətən xatirələrimi yazmaq, bir növ yekun vurmaq arzum yarandı.
Ancaq nə qədər təəccüblü olsa da, çoxlarında asanlıqla alınan bu iş məndə alınmadı. Mən həyata o qədər aludə olmuşdum ki, onda baş verən hadisələri qeyd eləməyə vaxt tapmamışdım: nə gündəlik yazmışam, nə də hansısa başqa mütəmadi qeydlərim var. Nəticədə çox şey unudulub, yaddaşda qalanlar isə yarpaqları tökülmüş ağaca bənzəyir. Əlbəttə, bir az səy göstərib çılpaq qalmış budaqları yeni uydurulmuş təfərrüatlarla bəzəmək mümkündü.
Amma bunu eləmədim. Mən hətta bədii mətnlərimdə belə, öz uydurduğum qəhrəmanların münasibətləri ilə birbaşa əlaqəsi olmayan şeylərin təsvirindən qaçıram.
Mənim də uzun illər məşğul olduğum kibernetikada “qara yeşik” metodu geniş yayılıb. Bu “yeşik”lərin daxili quruluşu haqqında heç nə məlum deyil və barəsində içinə girənlə ordan çıxanı müqayisə eləməklə fərziyyə yürüdürlər.
Ətçəkən maşına ət tikələri salıb sonra ondan qiymə alanda başa düşürsən ki, “qara yeşikdə” üyüdücü qurğu var və onun işinin effektivliyini qiymənin keyfiyyətilə kəmiyyəti müəyyənləşdirilir.
Anoloji olaraq, oxucu da mənim qəhrəmanlarımın insani keyfiyyətləri və digər başqa xüsusiyyətləri haqqında mənim təklif elədiyim şəraitdə onların necə davrandıqlarına əsasən qərar verir.
Tonino Querranın Felliniylə mərcə girərək bir cümləlik ssenari yazdığı barədə əfsanəni əksər kinematoqrafçılar eşidib. Həmin ssenari budu: “Gözəl qadın, kosmik gəmi televizorun ekranında yerdən qopana qədər gözlədi və dərhal kiməsə zəng vurdu: “O getdi, gəl.”
O qadın kim idi? Kimə zəng vurmuşdu? O insanları nə birləşdirir? Querra bu suallara cavab vermir və bizə öz versiyamızı tapmaq imkanı yaradır. Əminəm ki, müəllifin ən detallı izahı belə, bu lakonik hekayəni eşidən hər kəsin təxəyyülündə canlananlardan daha az təsirlidi. Qadını yarıçılpaq görən əksər kişilərin də başına, təxminən, eyni şey gəlir – onların hamısı, qadının paltarın altında gizlədilmış bədən hissələrini xəyalən rəsm edirlər və nəticə onlara daha çox cismani təsir eləyir, nəinki o qadının tamamilə çılpaq görüntüsü.
Querranın “kosmik” ssenarisindən danışdım, onun 2012-ci ilin qışında Moskvaya səfəri yadıma düşdü. Querra, həyat yoldaşı Lora və sənətşünas Paola Volkovayla mənə qonaq gəlmişdi. Onlar içəri girəndə diqqətimi çəkən ilk şey məşhur qonağımın qayğılı görkəmi oldu. Bir qədər sonra mənim dostlarımın arasında da – süfrə arxasında artıq iyirmiyə yaxın adam toplanmışdı – özünə qapılıb qaldı. Məclis səs-küylü idi – sayca çoxluqda olan bakılılar yüksək səslə süfrəyə gələn yeməklərlə bağlı təəssüratlarını bölüşürdülər.
Querra uzun müddət boşqabında olanlara toxunmadı və bir xeyli səssizcə kütləvi acgözlük aktını seyr elədi; nəhayət, özünü saxlaya bilmədi.
Federico Fellini
– Bəs sizə nəsə danışmağımı istəmirsiz? – və mən onun narahatlığının səbəbini anladım – dahi qocanı narahat eləyən o idi ki, yaddaşına yığılanları ixtiyarında qalmış vaxt ərzində insanlarla bölüşməyə macal tapmayacaq.
Loranın rus dilinə tərcümə elədiyi sual, masadakı gurultunu dərhal kəsmədi – ordakıların əksəriyyəti Tonino Querranın kim olduğunu düz-əməlli bilmirdi. Ancaq o, Mastroyanni haqqında danışmağa başlayanda hamı susdu. Həmin axşam biz bir neçə gözəl əhvalat dinlədik. Təəssüf ki, onlardan yalnız ikisi xatirimdə qalıb.
Tonino Guerra
– Fellini növbəti filmini səsləndirirdi, – qulağı zəif eşidən əksər insanlar kimi Querra da astadan danışırdı, – iş növbəsi bitənə yaxın mən Çineçittaya gəldim ki, Mastroyannini götürüm, birlikdə şam eləyək. İş, demək olar ki, bitmək üzrəydi, yazılmalı bircə söz qalmışdı. Mən səsyazma zalına keçdim və onlara mane olmamaqdan ötrü ən uzaq küncdə oturdum. Dediyim kimi, Marçello mikrofona bircə söz deməliydi: “Si” (azərbaycanca “Bəli”). O, bunu dərhal və özünəməxsus məlahətlə elə dedi, sanki xoşlandığı bir insanın sualını cavablandırırdı. Fellini, yumşaq səslənən bu “bəli”yə sərt “Yox!” la reaksiya verdi. Marçello o dəqiqə ona başqa variant təklif elədi; Bu dəfə o, “bəli”ni sanki xoşlanmadığı qadınla yatmağa razılıq verirmiş kimi tələffüz elədi, – bu məqamda Querranın sifəti iyrənc bir şeyə toxunurmuş kimi əyildi və Moskva-Bakı masasının kişilərdən ibarət hissəsi bunu anlayışla qarşıladı, deyəsən, hər biri, ən azı, bir dəfə eyni situasiyaya düşmüşdü, – Fellini bu təklifi də qəbul eləmədi, – Querra xatırladıqca canlanır, səsi yüksəlirdi, – sonra növbəti variant, növbəti, növbəti… Bu vəziyyət qırx dəqiqəyə yaxın davam elədi. Hamı yorulmuşdu. Fellini Mastroyanniyə qatı düşməni kimi baxdı və ondan zaldan çıxmasını xahiş elədi; məni sanki görmürdü. Biz zaldan çıxdıq. İyirmi dəqiqədən sonra o, Mastroyannini geri çağırdı; mən də onun ardınca addımlayıb öz küncümə keçdim. Fellini mikrofonun yanında dayanan Mastroyanniyə yaxınlaşdı və “Belə elə” -dedi. Federiko həmin anda, axır ki, onu çoxdan narahat eləyən bir sirri çözmüş balaca oğlana oxşayırdı, -“ombanı var-gücünlə sıx və özünü elə gərginləşdir, elə bil dəhşətli dərəcədə qaz buraxmaq istəyirsən, amma alınmır.” Bu yerdə Querra iki əliylə masanın kənarlarından yapışdı və içindən həddindən artıq boğuq bir “bəli” çıxartdı. Elə bil o səs onun ağzından çıxmırdı. Hamı qəhqəhə çəkdi, Querranın da əhvalı düzəldi.
– O, tərbiyəsizlik eləyir, – köhnə tanışım olan bakılı xanım ucadan narazılığını bildirdi; o, son zamanlar çoxlu səyahət eləyirdi və özünü əcnəbi mənşəli hər şeyin bilicisi sayırdı. Mən diqqət çəkməmək üçün qadına cavab vermədim və Querradan yenə nəsə danışmasını xahiş elədim. O, həvəslə razılaşdı, dərhal da kədərləndi; çox güman ki, bizi qəmgin lada kökləməkdən ötrü.
Biz susduq. Nəhayət, o dilləndi.
– Marçello ilə sonuncu dəfə xəstəxanada, ölümündən üç gün əvvəl görüşmüşdüm. Heyrətamiz dərəcədə sakit idi. “Heç ölmək istəmirəm, Tonino”, – o, sanki qısamüddətli, xoşagəlməz bir səfərdən danışırmış kimi dedi, “həyat mənə çox şey verdi…” Gülümsədi və kiçik pauzadan sonra əlavə elədi: “Amma mən də ona az şey verməmişəm.” Hiss olunurdu ki, cümlə xoşuna gəlib. Odur ki, onu təkrarladı… Querra, qəflətən titrəyən səsinə güc verməkdən ötrü öskürüb boğazını arıtladı:
Marcello Mastroianni
– Bu sözlərin mənası mənə onun ölümündən bir neçə ay sonra çatdı. Yaddaşımda Marçellonun həyatı ilə bağlı hadisələri çək-çevir eləyərkən birdən başa düşdüm ki, o, həyatla “bərabər səviyyədə” oyun oynayıb: tennisdəki kimi topu ondan alıb gözlənilməz istiqamətə atıb ki, həyata, bu atışı asanlıqla qəbul eləyə bilməsin. Sonra yenə, yenə… O, həyatı qaçmağa vadar eləyirdi və nəticədə bütün dünyanın heyranlıqla izlədiyi bir oyun alınmışdı.
Querra masa arxasında oturanları gözdən keçirdi, elə bil onların reaksiyalarını yoxlayırdı, sonra baxışlarını mənim üzərimdə saxladı.
– Bu, versiyalardan biridi… Ola bilsin, o, başqa bir şeyi nəzərdə tuturmuş… Bilmirəm…
Bu zaman kimsə, deyəsən, Jenya Popov ehtizaza gələrək Mastroyanninin xatirəsinə içməyi təklif elədi. Hamı birlikdə qədəhini götürdü, bir neçə nəfər ayağa qalxdı. Querra məmnuniyyətlə bizimlə birgə içdi; hiss olunurdu ki, dostlarımdan xoşu gəlməyə başlayıb. O, yenə nəsə danışdı, ancaq təəssüf ki, yadımda qalmayıb. Bir az sonra Lora ona evə apardı.
Məclis isə daha bir neçə saat davam elədi və mən Querranın xatirələrindən həvəsə gələrək Mastroyanni ilə görüşlərimdən biri haqqında danışdım.
1988-ci ilin yanında Nikita Mixalkov “Teatro di Roma”da “Mexaniki piano” filminin motivləri əsasında tamaşa hazırlayırdı. Mən də “Sibir bərbəri”nin ssenarisini onunla birlikdə yazmaq üçün bir aylıq Romaya yollandım. Mixalkov, teatrın baş rejissorunun mənzilində yaşayırdı. Sahibi uzun müddətə harasa getmiş geniş mənzil Pyatsa Rondaninidəki köhnə malikanənin yarım mərtəbəsini tuturdu. Mixalkov məni həmin mənzilə apardı. Çamodanımı mənə ayılrmış otağa qoyandan sonra şam eləməyə yollandıq. Dəniz məhsullarını çox sevdiyimi bilən Nikita balıq restoranında masa sifariş vermişdi.
Biz, dörd tərəfdən beş-altı mərtəbəli qədim binalarla dövrələnmiş rahat, düzbucaqlı meydana çıxdıq. Hava qaralırdı, “bizimkinə” köndələn yerləşən evin birinci mərtəbəsindəki yaşıl-mavi lövhənin işıqları yandı. Mən bazar günü Roma yollarında çox vaxt itirmədən tez yemək istəyirdim, ona görə də Mixalkovdan işıqları yanan mərtəbədənin nə olduğunu soruşdum.
Nikita Mixalkov
– Hansısa restorandı, – o, mızıldandı, – min.
– Balıq restoranıdı?
– Bilmirəm.
– Bəlkə baxaq?
Mixalkov hirsləndi.
– Mən ən yaxşı balıq restoranında yer sifariş eləmişəm, amma sən (yəni mən) hansısa dəliyə girmək istəyirsən. Mənim (yəni onun) dostlarımdan heç biri bu yer haqda kəlmə də kəsməyib.
Mən yenə də təkid elədim və biz o balaca restorana girdik… və ondan sonra Romada yaşadığım bir ay boyunca yeməyimizi orda yedik – çox dadlı və ucuz yeməkləri vardı.
Ertəsi gün Nikita, Mastroyanni başda olmaqla tamaşanın bütün aktyorlarını ora gətirdi. Keçən otuz il ərzində həmin restoranda bir də oldum. 2002-ci ildə Roma kinofestivalına gedəndə.
Mastroyanninin on beş il əvvəlki məşqsonrası naharları sayəsində restoran hələ də məşhur idi. (Maraqlıdı, indi orda işlər necədi, sahibi sağdı, ya yox? Onun adını unutmuşam, Mixalkovla da münasibətimiz artıq əvvəlki kimi deyil ki, ondan soruşum; Restoran sahibinin adını xatırlayacaq digər üç nəfər isə ölüb.)
Mixalkov italyanca pis danışmır. Odu ki, mən onun Mastroyanni ilə söhbətlərinə nadir hallarda müdaxilə eləyirdim. Nədənsə o söhbətlərdə tez-tez “mascalzone” (“əclaf”) sözü səslənirdi.
Ancaq bir dəfə Marçello ilə mən də söhbət eləyə bildim – “Bonni və Klayd” filminin qəhrəmanı, aktrisa Fey Danaueydən xoşum gəldiyini deyəndə o, çox təəccübləndi.
-Sənin o qadından xoşun gəlir? – Mastroyanni ilk dəfə mənə maraqla baxdl. – Ola bilməz?!
– Niyə? – mən təəccüblə soruşdum. (Biz ingiliscə danışırdıq və dil bilgilərim bu sualı verməyə kifayət eləyirdi).
– Çünki o, qorxunc qadındı!
Əgər xatirələrimi yazsaydım, mütləq Mastroyanninin bir neçə il vətəndaş nigahında yaşadığı qadından niyə iyrəndiyini də danışardım. Ancaq mənim niyyətim başqadı və ümid eləyirəm ki, o, gec-tez bu mətni sona qədər oxuyanlara bəlli olacaq.
2012-ci ildə Mastroyanni kimi mən də həyatla münasibətlərimi mürəkkəbləşdirmək qərarına gəldim və 73 yaşımda vətənimdə hakimiyyəti ələ keçirmiş adamlarla açıq münaqişəyə girdim. Buna görə peşmanammı? Yox. Doğrumu eləmişdim? Bilmirəm. Həyatım daha maraqlı oldu, ya yox? Şübhəsiz.
Özümü düçar elədiyim problemlər ucbatından həyatımın ənənəvi axarı dəyişdi, bir çox rahatlıqlardan, imtiyazlardan privilegiyalardan vaz keçməli oldum, uzun illər mənim dostum və həmfikirlərim sayılan insanlarla münasibətlər qırıldı, yeni tanışlar çevrəsi yarandı. Həyat, cavanlıqdakı kimi daha intensiv oldu.
Bu mətn üçün tapdığım ad – “Uğurlu məğlubiyyət” bəsit bir həqiqətə əsaslanır: gec-tez hər birimizin həyatı ölümə məğlub olur. Və istər-istəməz sual yaranır: bu məğlubiyyəti az-çox uğurlu eləmək mümkündümü? Təbii, əgər bu uğuru qiymətləndirməyin hansısa obyektiv bir üsulu varsa.
Kimin üçünsə həyatda ən vacib şey karyera uğurudu. Çoxları daha çox pul qazanmağa can atır. Üçüncülər həyatlarını ailəyə, uşaqlara həsr eləyir. Yaradıcı nailiyyətlər arzulayanlar hörmətə layiqdi, ancaq bəşəriyyətin böyük hissəsi həyatını dolanmaq üçün vasitələr tapmağa sərf eləyir. Allaha şükür, mən bu aqibətdən qurtuldum və Konfutsinin barələrində “Ürəyinə yatan işi seç, onda həyatın boyu bir gün belə işləməyəcəksən” dediyi xoşbəxtlərin sırasına düşdüm.
Mən, həyatın verdiyi fürsətlərin arasından ən maraqlılarını seçdim. Mənim meyllərimin yeganə çərçivəsi hər zaman vicdanım oldu və olacaq. Əfsus ki, hər zaman özümü saxlamağı bacarmamışam və özümün müəyyənləşdirdiyim sərhədi özüm də pozmuşam. Yaddaşımda qalanlar zamanın təsirinə uymur – elə utanıram, elə bil hamısı dünən baş verib…
Mən 1939-cu ildə, Çin təqvimi ilə “dovşan ilində” anadan olmuşam. Ancaq çinlilərdə il yanvarın 1-dən hesablanmır – 1939-cu il fevralın 18-də başlamışdı. Və fevralın 5-də dünyaya gəldiyim üçün çin təqviminə görə bir il əvvəl, “pələng ilində” doğulmuş sayılıram. “Pələng” ilində cəmi 13 gün yaşamışam, amma bu, təbiətimdə həmişəlik ikililik yaradıb: mən, mahiyyətcə “dovşan” olsam da, bütün ömrüm boyu özümdə “pələng”in keyfiyyətlərini qorumağa çalışıram. Zarafat bir yana, amma ilk iyirmi dörd ili Bakının arxa küçələrində (oranın qayda-qanunları “9-cu Xrebtovıda” povestində təsvir olunub) keçən həyatım məni mütəmadi olaraq içimdəki anadangəlmə ağciyərliyi boğmağa məcbur eləyirdi və bu da rəhmətlik anamın sözləriylə desək, “dönüb öz başıma dəyirdi”. Gənclik illərimdəki “dalaşqan” davranışın inersiyası həddindəan artıq dözümlü çıxıb, hələ də mənim ətraf aləmlə münasibətlərimə təsir eləyir.
Deyirlər, Parisdə xüsusi tərəzilər satırlar – insanın çəkisi 100 kiloqrama çatanda tərəzi Şopenin “Matəm marşı”nı çalır. Mənim başıma bu, 42 yaşımda gəlib, növbəti 38 ildə mən hər il, təxminən, bir kiloqram artıram.
Amma 125 kiloqramlıq bir vücudun sahibi olmağıma rəğmən, hələ də kifayət qədər hərəkətli həyat tərzi keçirməyə davam eləyirəm: dünyanın müxtəlif şəhərlərində məni onlarla kef yoldaşı gözləyir və mən onların gözləntilərini doğrultmağa çalışıram.
(Mənim atam uzun illər boyu davamlı birlikdə içdiyi adamları “kef yoldaşları” adlandırırdı. Adları yadımda qalıb – anam onları tez-tez könülsüz yad eləyirdi, onları atamın dostları saymırdı. Həqiqətən də, müxtəlif millətlərin və peşələrin nümayəndələri olan o adamları yalnız bir neçə saat çəkən məclislərə həvəs birləşdirirdi.)
(Davamı ikinci hissədə)
Ruscadan tərcümə: Aygün Aslanlı