Tədricən, 2020-ci il Azərbaycan tarixində vacib illərdən birinə çevriləcək. İlin ilk iki ayı istisna olmaqla, faktiki qalan müddəti karantin vəziyyətində keçirmişik (ilin son iki ayı da istisna olmayacaq). Eyni zamanda sentyabrın 27-də başlamış müharibə nəticəsində işğal olunmuş ərazilərimizin xeyli hissəsini də (oktyabrın 27-nə olan rəsmi məlumata görə, təxmini, 20% azad olunub. Qeyri-rəsmi məlumata görə, bu rəqəm 30-35% çatır) azad etməyə müvəffəq olmuşuq. Maraqlıdır ki, karantin və işğaldan azad olunmuş əraziləri birləşdirən bir cəhət də var, amma bu barədə bir az sonra.
Müharibə əvvəl-axır bitəcək və o zaman işğaldan azad olunan torpaqların iqtisadi inkişafı üçün addımlar atmaq lazım gələcək. Düzdür, artıq “Azərişıq” ASC, “Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı” ASC, Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi və “Azercell Telecom” MMC müəyyən addımlar atırlar. Amma bu qurumlar və şirkətlər sadəcə infrastruktur yaradır.
Təbii ki, infrastruktur da vacibdir, amma o özü-özünə işləmir, hansısa məqsəd üçün yaranır. Ona görə, müvafiq bölgələrin iqtisadi inkişafı məsələsi Azərbaycanın gələcək iqtisadi siyasətinin, demək olar ki, əsas istiqamətinə çevriləcək. Hətta bu məqsədlə AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutu nəzdində Post-Konflikt Ərazilərin Bərpası Elmi Mərkəzi yaradılıb. İndi müvafıq planın hazırlıqlarının necə gedəcəyinə dair məlumatımız yoxdur, ancaq, ən azı, bu bölgələrin keçmişini təhlil edə bilərik.
Keçmiş barədə danışarkən biz yalnız Sovet dövrünü nəzərdə tutmuruq. Sovet dövründə bütöv iqtisadi siyasət mərkəzləşdirilmiş şəkildə dövlət tərəfindən həyata keçirilirdi. Biz indi nə sosializm dövründə, nə də dövlət tərəfindən idarə olunan iqtisadi sistemdə yaşayırıq. Başqa tərəfdən, Sovet dövründə bütün bölgələr aşağı-yuxarı bir-birinə oxşayırdı. Müasir dövrdə isə bazar iqtisadiyyatı şəraitində yaşayırıq və sözügedən bölgələrdə gələcək təcrübə də bazar iqtisadiyyatı ilə sıx bağlı olacaq. Bazar iqtisadiyyatı isə Azərbaycanda tam şəkildə 1920-ci ilə kimi, qismən 1929-cu ilə kimi mövcud idi. Müvafiq şəkildə o dövrdə bu bölgələrdə olan təcrübəni araşdırıb, müəyyən qərarlar verə bilərik.
Bu günə qədər 8 rayonun ərazisi qismən azad edilib. Amma bizi ilk günlər azad olunan və kəndlərin sayına görə məşhurlaşan Cəbrayıl rayonu daha çox maraqlandırır. Cəbrayıl rayonunun indiki ərazisi vaxtilə Qarabağ xanlığının 3 mahalına daxil idi. 1840-ci ildə bu ərazi Şuşa qəzasına birləşdirilmiş, ancaq 1873-cü ildə indiki Füzuli, Cəbrayıl və qismən Zəngilan rayonlarının ərazilərində Cəbrayıl qəzası yaradılmışdı, mərkəzi də Cəbrayıl kəndi idi. Sonralar – 1905-ci ildə qəzanın mərkəzi Karyaqin kəndinə (indi Füzuli şəhəri) köçürüldü və qəzanın adı da Karyagin oldu.
Əvvəldə qeyd etdik ki, karantin və işğaldan azad olunan rayonların ortaq bir cəhəti var. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində xalq arasında Cəbrayıl kəndinə bəzən Qıraxdın da deyirmişlər. Bu da onun sərhəd mövqeyi ilə bağlı idi. Belə ki, qəzada bir gömrük məntəqəsi və iki gömrük keçidi (Xudafərin və Böyük Maralyan) yerləşirdi. Azərbaycana mal-qara gətirilərkən yoluxucu xəstəliklərin keçməsinin qarşısını almaq üçün Cəbrayıl kəndində Karantin məntəqəsi yaradılmışdı. Ona görə, o dövrlərdə bölgədə yerləşən rus hərbi qarnizonunda xidmət edən əsgərlər və ətraf kəndlərin əhalisi Cəbrayıl kəndinə bəzən sadəcə «Karantin» deyirdilər. Vaxt keçdikcə bu söz təhrif olunaraq Qıraxdın şəklinə düşdü.
Bölgənin xarici ticarətdəki rolu haqqında danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, Brokqauz və Efron ensiklopediyasının məlumatına görə, məhz Cəbrayıl qəzası vasitəsilə 1891-ci ildə İrana 66 840 rublluq məhsul ixrac, İrandan isə 204 237 rublluq məhsul idxal edilmişdi. İndiki qiymətlərlə bu 902 min və 2,8 milyon manat edir. 1899-cu ildə ümumi dövriyyə indiki qiymətlərlə 20 milyon manata kimi artmışdı. Bəzi məlumatlara görə, Karantin Gömrük kontorunun bir gündə, təxminən, 140 manat gümüş pul gəliri (1,7 min manat) olurdu. Ticarətdə, əsasən, karvan ticarəti mühüm yer tuturdu. Odur ki, XIX əsrin 30-50-ci illərində bölgədə ticarət daha geniş yayılmışdı. Misal üçün, 1851-ci ildə Cəbrayılın ərazisindən 110-a qədər karvan keçib getmiş, 600000 rubl dəyərində mal gətirilmişdi. Sonradan ticarətin Xəzər dənizi ilə aparılması nəticəsində Cəbrayıl yalnız ətraf bölgələrin İranla əlaqə vasitəsinə çevrilmiş, müvafiq olaraq dövriyyə də azalmışdı. Ticarət münasibətlərdə Azərbaycan tərəfindən, əsasən, Şuşa tacirləri iştirak edirdilər. Onlar İranın ayrı-ayrı şəhərlərindən Şuşa və Cəbrayıl qəzası üçün müxtəlif parçalar və s. mallar gətirirdilər (maraqlıdır ki, bəzən neft də İrandan gətirilirdi). 1901-ci ilə olan məlumata görə, müxtəlif ticarət münasibətlərində bölgədə 9546 tacir iştirak edib. Onlar üçün satış mərkəzi qismində qəzanın üç yerində – Cəbrayıl, Qarabulaq və Qarğabazar kəndlərindəki həftəbazarlar çıxış edirdi. Bəzi məlumatlara görə, bazarların həftəlik dövriyyəsi 170 min rubla çatırdı (indiki qiymətlərlə 2 milyon manat).
Amma bölgədə ümumi vəziyyət o qədər də ürəkaçan deyildi. Əhalinin böyük hissəsi ticarətlə yox, kənd təsərrüfatı ilə məşğul idi. Yeri gəlmişkən, bu bölgələrdə həyata keçiriləcək iqtisadi siyasətin bir hissəsi də torpaq islahatı olacaq. Sovet dövründə torpaq dövlətə (sovxoz) və ya kollektivə (kolxoz) məxsusdu. Ölkə üzrə torpaqların yalnız 1,5%-i şəxsi mülkiyyətdəydi (Cəbrayıl rayonu da ciddi olaraq fərqlənmirdi). Rusiya imperiyası dövründə vəziyyət daha da pis idi. Torpaqların yalnız 28%-i kəndlilərin, qalanı isə mülkədarların ixtiyarındaydı. Qəzada 111 mülkədar (məsələn, bir ailə 192 kv. kilometr torpağa sahib idi. Müqayisə üçün: Bakının şəhər hissəsi 150 kv. kilometrdir) olduğu halda onlardan torpaq alan kəndlilərin sayı 4928-ə çatırdı.
Torpaqla bağlı vəziyyət də bəzən absurda çatırdı. Belə ki, qəzada çoxtorpaqlı kəndlilər olsa da, 58 kəndin camaatının minimum torpağı yox idi. XIX əsr tədqiqatçılardan biri yazır ki, Cəbrayıl qəzasında 1886-cı ildə yaylaqdan hamıdan tez qayıdan köçərilər istədikləri torpağı tutur, buranın əvvəlki sahibləri isə gedib başqa torpaqları ələ keçirirdilər. Bu kimi hallar çox vaxt toqquşma ilə nəticələnirdi. Torpağı zəbt edən şəxs onu əsas gətirirdi ki, torpaq allahındır, kim ilk dəfə oranı tutarsa, həmin sahə onundur və bu onun hüquqi əsasıdır. Nəticədə bir çox kəndlilər şəhərlərə axışırdılar (məlumata görə, 19 kənd faktiki ləğv olunmuşdu). Çətinliklərə görə vergi borcu da artırdı. 1913-cü ilə olan məlumata əsasən, kəndlilərin dövlətə 20,7 milyon rubl borcu vardı.
Vergiyə gəldikdə, qeyd etmək lazımdır ki, xanlıq dövründə yerli vergi siyasəti müəyyən qədər müəmmalı idi. Vergilər, adətən, xan tərəfindən hansısa bəyə və ya qohuma verilirdi. Nəticədə maraqlı vəziyyət yaranırdı. Misal üçün, XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində Daşkəsən kəndində 46 evdən 16-sı, Horovlu kəndində 64 evdən 13-ü, Şükürbəyli kəndində 55 evdən 15-i vergi vermirdi. Onlar, əsasən, kəndxuda, yüzbaşı və darğaların qohumları, mollalar və seyidlər idi. Bu da digər kəndlilərin vergilərinin daha ağır olmasına gətirib çıxarırdı. Onlar da tez-tez başqa yerlərə qaçırdılar.
Kənd təsərrüfatına qayıtsaq, Cəbrayıl qəzasında dənli bitkilərin əkini və heyvandarlıq (kəndlilərin 42,4%-i yarımköçəri həyat tərzi sürürdü) inkişaf edirdi. Sovet dövründə yerli əhali, əsasən, üzümçülük, heyvandarlıq, taxılçılıq, baramaçılıqla məşğul olurdu. Hətta son illər 60 min tondan yuxarı üzüm istehsal edilmişdi. İlk müddət müsəlman əhali üzümçülüklə daha çox üzümün özünə görə məşğul olurdular. Məlumata görə, ümumiyyətlə, ilk şərab dükanı 1874-cü ildə açılmışdı. Üzüm yığımına görə qəza Yelizavetpol quberniyası üzrə son üçlükdə idi (Zəngəzur və Şuşanı qabaqlayırdı). Şərab istehsalına görə isə sondan ikinci idi (hətta Zəngəzurdan 2 dəfə az istehsal edirdi).
Əgər üzümçülük nisbətən yenidirsə, (müsəlman əhali XIX əsrdə üzümçülüklə az məşğul olurdu), baramaçılığın bölgədə müəyyən tarixi var. 1850-ci ildə Cəbrayıl gömrükxanasının yaxınlığında, Çaylaq dərəsi ətraflarındakı geniş sahədə salınan tut bağları baramaçılığın inkişafına şərait yaratmışdı. XIX əsrin 80-ci illərində qəzanın 90 kəndində (kəndlərin 2/3-də) barama saxlanılır, Əfəndilər, Süleymanlı, Daşkəsən, Cəbrayıl, Çaxırlı və s. kəndlərdə barama əldə olunurdu. 1898-ci ildə 22.680 pud (bu 371 ton deməkdir. Müqayisə üçün: 2019-cu ildə bütöv Azərbaycan üzrə 643,7 ton barama təhvil verilmişdi) barama istehsal edilmişdi.
Barama istehsalı müvafiq olaraq ipək sənayesinin də inkişafına meydan açmalıydı. 1890-ci ilə olan məlumata görə, Cəbrayıl qəzasında 304 fəhlənin işlədiyi 130 sənaye müəssisəsi mövcud idi və ümumi istehsal həcmi 26,8 min rubl təşkil edirdi (329 min manat). Nisbətən iri 5 ipək müəssisəsindən biri Daşkəsən kəndində yerləşirdi. İnqilabdan sonra bu müəssisə Xankəndiyə köçürülmüşdü.
1913-cü ildə qəzada pambıqçılığın da əsası qoyulmuşdu və birinci il bölgə 114 ton pambıq istehsal etmişdi. Hətta bəzi ərazilərdə məhsuldarlıq bir hektardan 2,5 tona çatırdı. Sovet dövründə isə pambıqçılıq daha da geniş yayılmışdı.
Xidmət sahəsinə gəldikdə isə Cəbrayılda xüsusi pitiçilər, çörəkçilər və çayçılar fəaliyyət göstərirdilər. Qəzada 3 kredit müəssisəsi var idi və bölgədəki 10,1 min təsərrüfatdan 4,1 mini bu və ya digər formada kredit üçün müraciət etmişdi (quberniya üzrə göstəricidən 5% yuxarı idi).
Ümumi olaraq bölgənin iqtisadiyyatı çox zəif inkişaf etmişdi. Sovet dövründə bu vəziyyət bir qədər dəyişsə də, yenə də sənayenin inkişafı getmirdi. Ən yaxşı halda bir pambıq istehsalı zavodu və ipək zavodu mövcud idi. Qalan müəssisələr kiçik sexlər səviyyəsində fəaliyyət göstərirdi. Başqa sözlə, mərkəzdən çox ciddi asılılıq vardı. Düzdür, sonralar Bakı-Culfa dəmir yolu xətti çəkildi və o yerli iqtisadiyyatı canlandırdı, amma, fikrimcə, indi bölgənin inkişafını kənd təsərrüfatına bağlamaq düzgün olmazdı. XXI əsr artıq bizdən yeni baxışlar tələb edir. Azərbaycanın bölgələrinin böyük hissəsi bir-birindən fərqlənmir və əsasən, kənd təsərrüfatından ibarətdir. Lakin artıq orada münasibətlər formalaşıb və onları dəyişdirmək çətindir. İşğaldan azad olunmuş ərazilərimizdə isə işə faktiki sıfırdan başlamalı olacağıq. Bu halda yeni iqtisadi sistem qurmaq imkanımız da var.
İstifadə olunmuş mənbələr
Quliyev Ş., Abbasov T., Quliyev F. Cəbrayıl. Tarixi oçerk. Bakı. 1993. 112s.
Народное хозяйство Азербайджана в 1988г. Статистический ежегодник. Баку. 1990. 424с.
Обзор Елизаветпольской губернии за 1913 год. Тифлис. 1915. 85с.
Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Т. Ха. 1893. С. 527