“Obyektivlik”
Qum saatının stabil şüşə konstruksiyası və bərabər sürətlə yuxarıdan aşağı süzülən homogen qum kütləsi zamanın obyektivliyinin simvoludur. Saatın ətrafındakı, şüşədən qıraqdaki amillərdən asılı olmayaraq, qum kütləsi eyni sürətlə süzüləcək və müşahidəçiyə müəyyən zaman kəsiyinin keçdiyini bildirəcək. Əgər müşahidəçi hər hansı bir amilin zamandan asılılıq qanunauyğunluğunu öyrənmək və ya hər hansı qərarını zamanla şərtləndirmək istəyirsə, o, bu məqsədlə zamanın obyektiv ölçüləbilmə xüsusiyyətinə etimad edə bilər. Obyektiv zaman ölçüsünün ən dəyərli xüsusiyyəti onun digər müşahidəçilər tərəfindən də təkrarlana bilmə xüsusiyyətidir. Zaman axınının saatı olmayan hər fərd üçün müxtəlif sürətlə hiss oluna biləcəyini nəzərə alsaq, qum saatının işəyararlı konstruksiyası və təkxassəli qum kütləsi müşahidəçilər arasında “həqiqət standartı” hesab oluna bilər. Belə halda, 5 dəqiqəlik qum axını hər müşahidəçi üçün “5 dəqiqəlik həqiqət”dir. Subyektiv zaman hissi həqiqəti nə yavaşıda, nə də sürətləndirə bilər.
***
“Birtərəfli təhrifolunma”
Təsəvvür edək ki, qum saatının sahibi 5 dəqiqəlik zaman kəsiyindəki axının əslində 6 dəqiqəyə başa çatdığını digər müşahidəçilərə müxtəlif yollarla qəbul etdirir. Artıq qum saatının obyektivlik xüsussiyyəti itir və hər müşahidəçi ilkin məlumat mənbəyindən gələn yalanı həqiqət olaraq qəbul edir. Belə olan halda, müşahidəçilərin zamanı obyektiv ölçmə imkanları itsə də, onların hər birinin zaman hissiyatındaki fərqliliklər ört-basdır olunur, çünki fərdi subyektivlikdən asılı olmayaraq, həqiqət hər kəsin qəbul etdiyi tərəfə təhrif olunur. Kütləvi yalan fərdlərdə stabillik hissi yaradır- onların gözündə qum şəxsi fikirlərdən və həqiqətdən asılı olmayaraq, 6 dəqiqəyə süzülür.
Buna misal olaraq bir vaxtlar totalitar ideologiyaların tək mərkəzdən şüalanan, təhrif olunmuş kütləvi məlumat axınlarını göstərmək olar. Bu təhrifləri planlı şəkildə, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin ehtiyacı və subyektivliyinə laqeydcəsinə kütləvi istehsal edən dövlət qurumları bütün fərdlərə eyniölçülü paltar biçən zavodlara bəznəyirdi. Bu metodun həqiqəti təhrif etməyinə baxmayaraq və bizim qum saatı misalımızdaki zamanın ölçülmə obyektivliyini itirilməsinə baxmayaraq, cəmiyyətin fərdləri maddi, mənəvi, həyati, moral qərarlarını məhz bu birtərəfli təhriflər ətrafında əsaslandıra bilərdilər. Cəmiyyətin müxtəlif kəsimləri aralarındakı mənafe konfliktlərini və dialoqlarını “bir dəqiqə gecikdirilmiş” təhriflər ətrafında qura bilərdilər. Yalanın universallığı onun işəyararlılığını və cəmiyyətin funksionallığını şərtləndirir, aşırı sosial və siyasi qütbləşmənin qarşısını alırdı.
***
“Qum saatının çatlaması”
Totalitar ideologiyalar dövrünün birtərəfli təhrif olunmuş, yeknəsəq “həqiqət emalı zavodu” post-modern istehlakçı cəmiyyətdə müştəri tapmaqda çətinlik çəkdi. Bu çətinlik planlı iqtisadiyyatın və təkqütblü cəmiyyətin dağılma prosesini sürətləndirdi. Köhnə, paslı təbliğat dəzgahlarının eyniölçülü məhsulları çoxtəbəqəli, çoxölçülü cəmiyyətdə aktuallığını saxlaya bilmədi. “Universal yalan standartı” cəmiyyətin müxtəlif kəsimləri arasındakı münaqişə, dialoq və resurs bölgülərindəki “orientir” rolunu itirdi.
Qum saatı misalındaki müşahidəçilər özlərinə həqiqət kimi qəbul etdikləri, əslində isə hamı üçün eyni cür təhrif olunmuş “gecikdirilmiş həqiqət”in digər müşahidəçilər tərəfindən də sorğu-sualsız qəbul edəcəyinə etibar etmədilər. Daha 5 dəqiqəlik qum axınının əslində 6 dəqiqə çəkdiyi faktına yekdil inam qalmamışdı. Post-modern dövrdə zaman axınının ölçüsü sanki hər müşahidəçinin öz subyektiv zaman hissiyatına uyğun qəbul olunur. Əslində 5 dəqiqə çəkən qum axını kimi üçün 4, kimi üçün 6 dəqiqə olaraq hesablanır, və hər bir müşahidəçidən digərinin subyektiv hissiyatına hörmət tələb olunur. Təhrifin birtərəfli olduğu əvvəlki totalitar dövrdən fərqli olaraq, post-modern dövrdə müşahidəçilərin sayı qədər təhrif mümkündür və onların hər birinin subyektiv fikri digərləri ilə bərabərhüquqlu hesab olunur.
Post-modern cəmiyyətdə hər fərdi ağuşuna alacaq məlumat toplusu onun cihazlarının alqoritmləri vasitəsilə onun məlumat alma vərdişlərinə, inanc və qorxularına uyğun biçilir, oxucunun istək və ehtiyaclarını nəzərə alacaq şəkildə emal olunur. Belə olan halda, cəmiyyətin hər bir təbəqəsinin özünə uyğun “post-modern” həqiqəti yaranır və bu həqiqətə qeyd-şərtsiz hörmət tələb olunur.
Təbəqələrarası ünsiyyət standartı əridiyindən fikir və resurs mübadiləsi çətinləşir. Bu proses isə öz növbəsində cəmiyyətdə təhlükəli həddə olan sosial bərabərsizliyi və siyasi qütbləşməni kəskinləşdirir.
Qum saatının şüşə konstruksiyası zaman subyektivliyinin tərəddüdlərinə dözməyərək çatlayır və qədim qumu müşahidəçilərin gözünə sovurur. Post-modern cəmiyyətdə həqiqət yerini “post-həqiqətə” verir.