Mariya İbrahimova rejissor və prodüserdir. “Miss QULAQ”, “Uçmaq istəyirəm” sənədli, “Tanrıya məktub” bədii filmlərinin rejissoru, İsmayil Səfərəlinin “Balıqçı qızı” filminin, məşhur azərbaycanlı rejissorlar Elvin Adıgözəl və İmam Həsənovun filmləri ilə yanaşı başqa yerli və xarici rejissorların layihələrinin prodüseri olub. Bundan başqa müsahibimiz Berlin kinofestivalının laureatı, Sandens və Ford fondlarının mükafatçısıdır. Onunla müsahibəni təqdim edirik.
– Mariya xanım, öncə “Alagöz” layihəniz haqda bilgi verməyinizi xahiş edirəm. Ssenari nədən bəhs edir və ideyası necə yaranıb?
– “Alagöz” filminin ssenarisi yazıçı Meyxoş Abdullayevin eyniadlı povestinin motivləri əsasında yazılıb. Povesti ilk dəfə oxuyanda, elə sarsılmışdım ki, nəyin bahasına olursa-olsun onu ekranlaşdırmaq qərarına gəldim. Məsələ ondadır ki, bu povestdə təkcə 1993-cü ildə Kəlbəcərdə baş vermiş faciəli, kədərli hadisələrdən danışılmır, eyni zamanda baş qəhrəmanın sonrakı taleyi, yaşantıları, daxili mübarizəsi, sevdiyi Qarabağ atını qaytarmaq cəhdi zamanı göstərdiyi əzmkarlıq son dərəcə dəqiq tədqiq edilir. Əslində əhvalatda Alagöz adlı at metafordur, yəni Qarabağı – 30 il işğalda qalmış Azərbaycan topraqlarını özündə təcəssüm etdirir. Baş qəhrəman Həsən kişi isə taleyinə yazılmış iztirabları daşıyan Azərbaycan xalqının ümumləşmiş obrazıdır. Ssenaridə biz yalnız qəhrəmanın həyat yolunu izləməyəcəyik, eyni zamanda süjetboyu Həsənə atını başqa ölkədə tapmaqda kömək edən yeni personajlar da görəcəyik. Qəhrəman bu yolçuluq zamanı rastlaşdığı adamların taleyinə müəyyən şəkildə təsir edərək onların həyatını dəyişdirir. Mən ssenari ilə bağlı bütün sirləri açmaq istəmirəm, amma deyim ki, biz orijinal versiyadan fərqli olaraq, öz versiyamızda hekayənin sonluğunu dəyişərək onu daha nikbin bitirmişik. Və müasir reallığı təsvir etmişik: məhz torpaqların azad olunmasını, qayıdışını nəzərdə tuturam.
– Siz bu layihəni Avropada müxtəlif platformalarda təqdim etmisiniz. Maraqlıdır, layihəniz necə qarşılandı?
– Layihə, təqdim etidyim hər yerdə böyük maraqla qarşılanıb. Bununla bağlı çoxsaylı görüşlərim oldu, bu görüşlər zamanı müxtəlif ölkələrdən olan prodüserlərlə tanış olmuşam. Ümumilkdə, görüşdüyüm bütün prodüserlər layihənin böyük ümidlər vəd etdiyini deyiblər. Ötən il isə “Alagöz”ü 70-ci Berlin kinofestivalının çərçivəsində təqdim elədim. Qeyd edim ki, burada bütün dünyadan yalnız 10 layihə seçilmişdi. Və 15 il ərzində ilk dəfəydi ki, Azərbaycan Berlinale-də layihə ilə təmsil olunurdu… Mən ssenarini səhnədə də, şəxsi görüşlərimdə də danışımışam. Bunadək Qarabağ haqda bir kəlmə belə eşitməyən insanların gözlərində dəfələrlə yaş görmüşəm.
– Məşhur prodüser Zeynəb Atakan layihənizi reallaşdırmaqda maraqlıdır. Amma filmin çəkilməsi üçün Mədəniyyət Nazirliyinin də maliyyə dəstəyi lazımdır. Niyə belə bir aktual layihə nazirliyin kino şöbəsi tərəfindən dəstəkənmir? Nəzərə alsaq ki, xüsusən, 44 günlük müharibədən sonra, Qarabağ mövzusu kinomuzda çox aktuallaşıb. Yəni nazirliyin kino şöbəsi mövcud siyasətində Qarabağın propritet olduğunu deyir. Problem nədədir?
– Doğrudan da film Azərbaycan və Türkiyənin müştərək layihəsi sayılır. Yəni film iki kinoşirkətin birgə əməkdaşlığı ilə baş tutmalıdır: Azəbaycandan Cinex, Türkiyədən ZeynoFilm. Yeri gəlmişkən, yaxınlarda Azərbaycan və Türkiyə arasında müştərək film istehsalı barədə müqavilə imzalanıb. Mənim üçün çox maraqlıdır ki, bu müqavilə çərçivəsində hansı layihələr istehsal olunacaq? Öz həmkarlarım arasında elə birini tanımıram ki, onun artıq Türkiyədən həmprodüseri olsun. Zeynəb Atakan bütün dünyada məşhur prodüserlədəndir. O, Nuri Bilge Ceylanın filmlərinin prodüseri və Kann kimi nüfuzlu fesitvalın mükafatçısıdır. Çox şadam və qürur duyuram ki, Atakan kimi nüfuzlu bir prodüserlə işləmək şansım yaranıb. Amma böyük təəssüf hissi ilə deməyə məcburam ki, “Alagöz” layihəsi özünün əhəmiyyətinə və miqyasına baxmayaraq, niyəsə bizim hazırkı kino şöbəsinin rəhbərliyinə, Rüfət Həsənova maraqlı deyil. Rüfət Həsənov hələ nazirliyin keçmiş rəhbərliyi dövründə baş tutmuş bir müsabiqədə jürinin üzvü olanda Berlin festivalına seçilmiş layihəyə aşağı – 2 bal vermişdi. Bu hal onun səriştəsizliyini, öz maraqları üçün lobbiçilik və vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadəsini sübut edir.
Baş verənlərdə ən xoş olmayan odur ki, Azərbaycan xalqının mətanətini tərənnüm edən film Azərbaycanın dəstəyi olmadan çəkilə bilər. Amma bu, bizim filmin yaradıcılarının toqquşa biləcəyi kədərli bir gerçəklikdir. Təəssüf edirəm ki, vəsait axtarışlarına və münasibətlərin aydınaşdırılmasına boş yerə zamanımız xərclənir, halbuki bu zamanı film çəkilişinə, əhəmiyyətli işlərə xərcləyə bilərdik. Qarabağ mövzusu, bütün nəsillər, eyni zamanda gələcək nəsil üçün aktual olaraq qalacaq. Hansısa məmurun anlamsız höcətləşməsi olmasaydı, film artıq çəkilmişdi, hətta beynəlxalq festivallarda təqdim olunmuşdu. Belə bir filmin beynəlxalq arenada təqdimatı Azərbaycanın mövqeyini möhkəmlədə bilərdi.
– Yadıma düşmüşkən, sosial şəbəkələrdə oxudum ki, “Film in Azerbaijan” əslində sizin şirkətin layihəsi olub.
– Avropadan növbəti eyzamiyyətdən qayıdandan sonra Cinex kinoşirkətinin rəhbəri, Euronews kanalının təmsilçisi Emin İbrahimovla bu fikri bölüşdüm ki, bizim ölkəyə xarici çəkiliş qurplarını cəlb edən proqramın yaradılması zəruridir. Keçmiş nazir Əbülfəz Qarayev bu təşəbbüsü dəstəklədi və Eminə “Film in Azerbaijan” layihəsini işləmək tapşırığını verdi. Emin Milli Məclisin hüquqşünasları ilə birgə qanunvericlik bazası yaratdılar və Ankarada Türkdilli Ölkələrin Parlament Assambleyasının iclasında təqdim elədilər. İclasda nazirliyin nümayəndələri müşahidəçi qismində işitrak ediridilər. Layihənin hazırlanmasına 2 il getdi və biz layihənin təqdimatı üçün lazım olan bütün materialları, həmçinin informasiya bukletlərini hazırladıq. Sonra elə oldu ki, Mədəniyyət Nazirliyində rəhbər dəyişikliyi baş verdi. İndiki nazir Anar Kərimov bu layihəni dəstəklədi və ona təqdim olunan məlumatı kino şöbəsinin rəhbəri Rüfət Həsənova verdi. Və Rüfət çox düşünmədən başqalarına məxsus bu ideyadan bəhrələnərək onu mənimsədi. O, bu ideyanı özünün şəxsi layihəsi kimi təqdim edərək, “Filming Azerbaijan” adını qoydu, onu kino ilə heç bir əlaqəsi olmayan yaxın dostunun idarəçiliyinə verdi və yaxınlarda təqdimat mərasimini elədi. Mənə maraqlıdır ki, hansı meyara əsasən İlkin Məmmədlini bu vəzifəyə seçiblər? Axı, Rüfətin dostu olmaq peşə demək deyil. Məmur olmaq isə rejissorluq kimi peşədir, burda təhsil, vərdişlər, təcrübə lazımdır, özfəaliyyət yox.
– Əgər nazirliyin kino şöbəsi bundan sonra da layihənizi dəstəkləməsə, hansı addımı atmağı düşünürsüz?
– Rüfət Həsənovun istinad etdyi məqam ondan ibarətdir ki, bizim film üçün büdcədə pul qalmayıb. Halbuki, maddi texniki bazaya xərclənən pula 60 film çəkilə bilərdi. Çünki bahalı texnikaya xərclənən pul 60 filmin icarə yoluyla texniki təminatına imkan verirdi. Bahalı kameralar artıq üç ildən sonra mənən köhnəldiyindən yenidən pul xərclənməli olacaq. Dediyim kimi həmin pula icarə yolu ilə çoxlu film çəkmək daha ucuz başa gələrdi. Eyni zamanda ən azı beş bədii film çəkmək üçün Bakıda yetərincə texnika var. Texniki bazanı yox, yaradıcı bazanı inkişaf etdirmək lazımdır.
– Nazirliyin maliyyə dəstəyi ilə “Debüt”də əcnəbi kino mütəxəssisləri ilə onlayn master klaslar keçirilir. Yaxınlarda isə “Böyük qayıdış” müsabiqəsində yer almış ssenarilərin canlı yayımla pitçinqi oldu. Bu təşəbbüsləri necə dəyərləndirirsiniz və nə əcəb müsabiqədə iştirak etmədiniz?
– Kristofer Hempton və ya Andrey Zvyagintsev kimi nüfuzlu adamların master klaslarını YouTube kanalında hər kəs dinləyə bilər. O zaman «Debüt» təşəbbüsünüun əlavə dəyəri nədədir?
O ki qaldı, bu yaxınlarda olan dırnaqarası pitçinqə, orada olmamışam. Amma izlədiyim videoya və mənə zəng vurub əsəbləşən çoxsaylı həmkarlarımın fikirlərinə əsasən deyə bilərəm ki, pitçinq dürüst keçirilməyib. Əgər bir kinostudiya açıq şəkildə deyirsə ki, Rüfət onlara zəng vuraraq “müsabiqəyə ssenari təqdim edin” deyib və onlara bu müsabiqədən nəsə udacaqlarını vəd edib, onda niyə mən burada iştirak etməliyəm? Belə çıxır ki, demək, hər şey əvvəldən həll olunub. Belə bir səviyyəni, bütün qayda və normalara açıq etinasızlığı heç əvvəlki rəhbərlik də özünə rəva görməyib: Niyə münsif heyətinə, maraqların toqquşması səbəbindən səsvermədə bitərəf qalan iki üzv daxil edilib? Səhnədə prezentasiya edən rəhbərini qiymətləndirməyə məcbur olan biri niyə jüridədir?
Niyə layihəsi bu və ya digər dərəcədə kino şöbəsinin rəhbərlyindən asılı olan adamlar jüridədir?
Hətta biri kino şöbəsi rəhbərinin qohumudur? Qaydalara görə prezentasiyanı rejissor və prodüser etməliydi, amma nədən bəzi udan layihələrin təqdimatında ya rejissor, ya prodüser, ya da ümumiyyətlə prezentasiya yox idi? Niyə jüri üzvlərinə icazə verilirdi ki, istədikləri vaxt zaldan çıxsınlar və prezentasiya vaxtı telefonla danışsınlar? Niyə jüri sədri bütün ssenariləri oxumayıb? Çünki oxusaydı, səsləndirdiyi sualları verməzdi. Niyə layihə təqdim edəcək prodakşnlardan bir qalaq lazımsız kağız, vergi ödəməsi barədə sənəd tələb olunur? Deyəsən, bunun üçün axı, vergi xidməti var? Və necə ola bilər ki, dövlət studiyalarından verilmiş bütün layihələr demək olar ki, müsabiqədə qalib gəldi? Axı deyəsən, bu, müstəqil kinonun dəstəyi məqsədilə keçirilmişdi ki, həm də yeni istedadlar kəşf olunsun? Dövlət studiyaları onsuz da dövlətin himayəsindədir, onların büdcəsi və maddi-texniki bazası var, ona görə onlar ümumiyyətlə, bu prosesdə iştirak etməməliydilər. Və yaxud belə bir səhnə görürük: layihənin prezentasiyası üçün səhnəyə “Debüt”ün direktoru çıxır. Axı, bu adam jürinin sədri olan adamın filmində operatordur. Və ya belə bir səhnə, videoda görürük ki, “Debüt” studiyasının rəhbəri təqdimat üçün səhnəyə çıxır. Onu yanında oturmağa dəvət edən münsiflər heyətinin sədri, eyni halda həmin şəxsin filminin operatorudur.
Yeri gəlmişkən, bir studiya direktoru necə eyni zamanda operator ola bilir? Bir filmdə operator olmaq özünü tamlıqla bu işə verməyi tələb edir. O, filmə hazırlaşanda və çəkiliş müddətində kim studiyaya rəhbərlik edəcək? Jüri üzvləri pitçinq zamanı iştirakçı dostlarıyla necə yazışa bilər? Nəticələr elan olunmadan necə onlara deyə bilər ki, siz qalibsiniz? Sizin öncəki məqalələrinizdə yazdığınız kimi ortada çoxlu suallar var.
Qısametrajlı filmlərin müsabiqəsi yaxşı ideyadır, amma bu cür feyk formatda və bir qısametrajlı filmə öncədən 50 min manat büdcə təyin olunanda yox. Bu pula, müəyyən olunmuş parametrlər daxilində 5 qısametraj çəkmək və hamıya şans vermək olar, nəinki öz dostlarına.
Və ümumiyyətlə, yaradıcı adamın məmur təyin olunması faktı çoxlu konfliktlərə səbəb olur. Hər şeydən əvvəl isə onun özü üçün. Rüfət Həsənov məmur olandan sonra artıq rejissor kimi fəaliyyət göstərə bilməyəcək. Bu, onun üçün faciə olmalıdır. Amma görürəm ki, bu faciə onunla yaxın münasibətdə olmayanların faciəsinə çevrilib. Rüfət Həsənov bizim kinodünyamızda birləşdirici faktor olmaq yerinə, onun məmurluğu destruktiv xarakter daşıyır və nəticədə bizi iki düşərgəyə, dostlara və dost olmayanlara ayırır. Əslində çoxları hazırkı vəziyyətlə razı deyil, hətta onun dost çevrəsi nəzərə çarpacaq dərəcədə daralır və onun yenilik gətirəcəyini gözləyənlər artıq reallıqla toqquşandan sonra anladılar ki, bu yol heçliyə aparır.
Söhbətləşdi: Sevda Sultanova