Müasir dövrün Aqorası – alış-veriş mərkəzləri

Bu yaxınlarda AzLogos-un fb səhifəsində saytda iqtisadiyyatla bağlı yazıların yerləşdirilməsi üçün yaradılacaq yeni bölmənin necə adlandırılması ilə bağlı paylaşım edilmişdi və nəticədə həmin bölmə “Bazar” adlandırıldı.

Azərbaycanlıların bazar adamı olmasıyla bağlı bir çox klişeləşmiş “Azərbaycan-Bazarbaycan” söhbətləri olsa da, məncə, bazar məfhumunun Azərbaycan üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərən ən önəmli işarələrə ədəbiyyatda rast gəlmək olur. Azərbaycanda mütərəqqi ideyaların daşıyıcısı olan bir çox insan bizim müasir bir xalq olaraq maarifçi klassiklərin şinelindən çıxdığımızı düşünür. Bu baxımdan başlanğıc nöqtəsi Mirzə Fətəli Axundov və onun komediyaları hesab olunur. Əgər müasir Azərbaycan Axundovdan və onun komediyalarından başlayırsa, Axundovun ilk komediyası “Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər” də elə bazardan başlayır.

Bu təmsili-qisseyi vaqiənin ki, keyfiyyəti dört məclisdə bəyan olub itmamə yetir, əvvəlinci məclisində, yəni, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının ilk nümunəsinin ilk səhifəsində zərgər, tacir, mülkədar, şeyx, molla, şair və həkim bir araya gələrək, Molla İbrahimxəlilin “kimyagər” xidmətlərindən istifadə edərək varlanmağı müzakirə edirlər. Maraqlıdır ki, onların motivasiyasını gücləndirən bir amil də Əylis ermənilərinin iyirmi beş min manat pul gətirib, əlli put xalis gümüş götürdükləri iddiası olur. Eldarado axtarışında olan bu şəxslər arasında həkimin, yəni, normalda qaragüruhçu iddialara şübhə ilə yanaşması gözlənilən kəsin də olması, ölkəmizdə indinin özündə də “koronanın laboratoriyalarda yaradılması sübut olunub”, “bu bir oyundur” iddialarını utanmadan səsləndirən professorların olmasının dərin kökləri olduğunun göstəricisidir. Əsərin qəhramanlarının lazımi qədər pulu olmadığı üçün Molla (!) Salman “ilə on-on iki fayda ilə” yəni, faizlə dostu Hacı Rəhimdən onlar üçün nağd pul borc ala biləcəyini deyir və əsərin qəhramanları bir növ bazar sövdələşməsi etmiş olurlar. Artıq müasir bir xalq olaraq iki əsrə yaxın yol gəlsək də, hələ də “bazar” və “bazar adamı” anlayışları məişətimizdə də, ictimai mühitimizdə də önəmli yer tutmağa davam edir. Bu baxımdan saytda iqtisadiyyatla bağlı yazıların “Bazar” bölməsində yerləşdirilməsini yüksək qiymətləndirmək lazımdır.

Digər tərəfdən, məncə AzLogos-un özü də bütövlükdə bir növ bazardır. Burada mən xaotik şərq “Şeytan bazarı”nı yox, qədim yunan şəhər dövlətlərindəki məşhur Aqoranı nəzərdə tuturam. Çünki qədim yunanlar Aqoranı sadəcə alış-veriş etmək üçün ziyarət etmirdilər, bu ictimai məkan onlar üçün həm ibadət yeri, həm teatr, məhkəmə, idman yarışı seyr etmək məkanı, həm də, ən önəmlisi, bir müzakirə platforması idi. Dövrün ağıllı adamları, filosofları, alimləri Aqorada hərarətli müzakirələrə girişirdi və bu məkana gələn bütün sosial təbəqələrdən olan insanlar həmin fikirlərlə tanış olmaq və düşünmək şansı qazanırdı.

Ötən ayın sonralarında, cumhuriyyətin işğal günü ərəfəsində saytda həmin hadisənin həm “inqilab”, həm də işğal olmasıyla bağlı fərqli mövqeli yazıların çıxması bunun göstəricisi idi. Başqa mövzularla bağlı da tez-tez bu tip əks mövqeli yazılara rast gəlmək olar. İnsanların öz fikirlərinə başqa rakursdan baxmaq imkanını müsbət qiymətləndirmək lazımdır. Deməli, pis-yaxşı virtual Aqoramız var, amma işin miqyasını böyütmək üçün fiziki olaraq mövcud olan Aqoraya da ehtiyac var, bunu yaratmaq isə düşünüldüyü kimi çətin iş deyil, əslində xeyli tənqidçisi olan alış-veriş mərkəzləri bu funksiyanı rahatlıqla yerinə yetirə bilər.

Yeni dövrün məbədləri – alış-veriş mərkəzləri, dünyanın bir çox yerlərində artıq uzun müddətdir ki, gündəlik həyatın ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib və bir çox insanın ikinci evi funksiyasını daşıyır. Azərbaycandakı alış-veriş mərkəzləri ilə bağlı tənqidi məqam bununla bağlıdır ki, ölkəmizdə fəaliyyət göstərən alış-veriş mərkəzlərinin təklif etdiyi xidmət istiqamətləri çox dardır və onlar əksər hallarda sadəcə müxtəlif geyim mağazaları və restoranlardan ibarətdir. Mədəniyyətlə bağlı sahələrdən sadəcə kinoteatrları istisna edə bilərik. Ancaq əksər ölkələrdə alış-veriş mərkəzlərində sərgi və teatr salonları, birgə iş məkanları, buz üzərində konki sürmə və kartinq mərkəzindən at sürməyə qədər müxtəlif əyləncə məkanları, müxtəlif müzakirə və mütəxəsislərlə görüşlərin təşkil edildiyi dərnəklər, idman zalları, hətta bəzi Asiya ölkələrində klinikalar fəaliyyət göstərir. Sakit bir kafedə oturub işləmək istəyən freelancerlər, uşaqlarını əyləndirmək istəyən ailələr, sadəcə alış-veriş etmək istəyənlər və ya hansısa mədəni tədbirdə iştirak etmək istəyənlər, hər kəs bu tip məkanlarda ehtiyacını ödəyə bilər.

Alış-veriş məkanlarının daha bir cəhəti müəyyən keyfiyyət və xidmət standartlarının mövcud olmasıdır. Yəni, yerləşdiyi ərazinin ucqar və ya mərkəzi ərazi olmasından asılı olmayaraq siz hər zaman eyni xidmət və keyfiyyətlə qarşılaşa bilərsiniz. Bu baxımdan, əgər bir vaxtlar yol mədəniyyət idisə, indi alış-veriş mərkəzləri mədəniyyətdir, bir şərtlə ki, Bakıdakılardan fərqli olaraq sadəcə “dəbdəbəli talkuçka” və “xaotik yeməkxana” hissəsindən ibarət olmasın.

Bu tip məkanların Azərbaycanın sosial həyatın yox səviyyəsində olduğu boz əyalətlərinə gətirəcəyi yenilikləri təsəvvür edisinizmi? Kaş son illərdə ölkənin hər yerində sonradan istifadəsiz qalan Olimpiya İdman Komplekslərini tikmək yerinə, elə alış-veriş mərkəzləri tikərdilər. Bu həm rayonların iqtisadiyyatının, həm də sosial həyatın canlanmasına səbəb olardı. Mənə elə gəlir alış-veriş mərkəzlərinin çoxalması bir çox mentalitet qadağasının da yumşalmasına səbəb ola bilər. Əgər bir çox ailələrdə xanımların rəfiqələri ilə görüşməsi və ya sadəcə gəzməsi küçədəki “əyri-oğru” adamlarla rastlaşma bəhanəsiylə qadağan edilirsə, yaxınlıqdakı və girişlərində mühafizəçilərin, koridorlarında kameraların keşik çəkdiyi təhlükəsiz alış-veriş mərkəzlərindəki görüşləri mühafizəkar insanlar nisbətən daha rahat həzm edə bilər və əslində qadınların əylənmək azadlığını qazanması onların bir çox problemini həll edə bilər.

Alış-veriş mərkəzlərindəki insanların çoxluğu effektiv sosial aksiyaların da keçirilməsinə şərait yaradır. Burada sərgilər təşkil etməklə bir çox insanın həyatında ilk dəfə bu tip tədbirə qatılmasına və bəlkə də, incəsənətə olan marağını kəşf etməsinə şərait yaratmaq, eləcə də, ictimai təhlükə törədən zərərli vərdişlərlə bağlı insanlar arasında maarifləndirmə aparmaq, aksiyalar keçirmək olar. Alış-veriş mərkəzləri xeyriyyə aksiyaları üçün də uyğun məkanlardır. Məsələn, bu günlərdə Azərbaycanda əlavə dəyər vergisinin bir hissəsinin geri ödənilməsiylə bağlı portal istifadəyə verildi. Bunun üçün alış-verişdən sonra qəbzi almaq tələb olunur. Təsəvvür edin, alış-veriş mərkəzlərinin birində həmin çekləri qutuya ataraq gənc qızların təhsilinə dəstək olmaqla bağlı aksiya keçirilsə, ayrı-ayrılıqda heç kim üçün ciddi vəsait hesab olunmayacaq “qəpik-quruş”u toplamaqla xeyriyyə məqsədiylə nə qədər ciddi bir vəsait əldə etmək olar. Aparılan araşdırmalar alış-veriş mərkəzlərinin tullantıların təkrar emalına şərait yaratması baxımından ekoloji, nağdsız ödənişlərin artması baxımından iqtisadi faydasının da olduğunu göstərir. Eyni zamanda bu məkanlarda artıq usta və şagirdlər yox, menecerlər və işçilər var, yəni, daha professional mühit. Məhsulların yerə tökülüb satıldığı, bir-birinə qarışdığı mağazaları məhsulların xüsusi qablaşdırıldığı, gigiyena qaydalarına və təmizliyə riayət olunan mağazalar əvəz edir. Bir sözlə, bir yeri dəyişmək istəyirsənsə, orda alış-veriş mərkəzi tik!

Bakı kimi əhalisi çox olan, ancaq sadəcə bir ərazisinin mərkəz kimi qəbul olunduğu şəhərlər üçün bu tip məkanların vacibliyi daha da artır. Bakıda əksər insanlar alış-veriş və ya əyləncə ehtiyacını ödəmək üçün “xoşbəxtlik zolağı” adlandıra biləcəyimiz müəyyən ərazidə cəmlənmiş məkanlara gedir. Ancaq alış-veriş mərkəzləri şəhərin mərkəzini o insanların məhəllələrinə apararaq həm vaxt itkisinin, həm də mərkəzdə sıxlığın qarşısını ala bilir. Bəzi sosioloqlar alış-veriş mərkəzlərinin gətirdiyi yenilikləri “səssiz inqilab” adlandırır. Çünki, bu məkanlar istehlak vərdişlərindən, əyləncə anlayışına, ünsiyyətə qədər bir çox sahəyə ciddi və dəyişilməz yeniliklər gətirirlər.

Alış-veriş mərkəzləri alış-verişi və bazarı sevən azərbaycanlılara mütərrəqqi ideyalar aşılamaq, müsbət vərdişlər qazandırmaq üçün çox gözəl şansdır. Ümid edirəm alış-veriş mərkəzlərini idarə edənlər bunu başa düşər və alış-veriş mərkəzlərini öz milli Aqoramıza çevirməyi bacararlar.