Steroidlər – 4 karbon halqasından və müxtəlif radikal qruplardan təşkil olunmuş üzvi molekullar – Azərbaycan xalqına çoxdan məlumdur. Xəstəni möcüzəvi şəkildə kritik ağır vəziyyətdən çıxararaq özü haqda xilaskar təsəvvürü yaradan həkim də, qeyri-proporsional şişkin əzələləri ilə özünə sosial status qazanmağa çalışan «idmançı» gənc də bu maddələri sevir. Son günlərdə steroidlərin «fan-club»una yeni kateqoriya da daxil oldu – COVID-19 «inanclı»larının panikaçı fraksiyası.
Bu dəfə möcüzəvi molekul – glükokortikosteroid qrupundan Deksametazondur. Keçən əsrin 50-ci illərinin sonunda istehsalı başlanmış bu maddə uzun müddət revmatik artritlərdə, hormonal və immun sistem pozuntularında, bir sıra dəri və göz xəstəliklərində, kəskin allergik reaksiyalarda, vaxtından qabaq doğulma təhlükəli döllərdə ağciyər surfanktant sintezinin stimullaşdırılmasında, bəzi xərçəng formalarında seçim preparat kimi istifadə olunmuşdur.
Amma onu sosiumun bütün təbəqələrində məşhur edən səbəb çox yaxın keçmişə aiddir. Birləşmiş Krallığın Oxford Universitetindən bir qrup araşdırmaçı alimin rəhbərliyi ilə bu ilin mart ayından etibarən RECOVERY (Randomised Evaluation of COVID-19 Therapy) sınağı adlanan layihə potensial faydalı ola biləcək bəzi müalicə proqramlarını xəstələr üzərində tətbiq edir. 16 iyun tarixində layihə rəhbərləri aşağı dozalı (6mg/gün) Deksametazonun kritik ağır vəziyyətli xəstələrdə ölüm faizini aşağı saldığını iddia edən statistikanı ictimailəşdirdilər. Statistikaya əsasən, süni tənəffüs aparatına qoşulmuş 100 xəstədə görülən 40 ölüm göstəricisi alternativ müalicə ilə 28-ə düşmüşdür – müalicə olunan hər 8 xəstədə 1 yeni sağqalma müşahidə olunur. Eyni zamanda preparatın kifayət qədər ucuz olması onu daha cəzbedici edir. Hətta Böyük Britaniyanın baş naziri Boris Conson sınaq nəticəsini «ən yaxşı cari nailiyyət» kimi tərənnüm edərək «siyasi xeyirdua»sı ilə hadisənin rezonansına öz töhfəsini verdi.
Rezonans ölkəmizdəki COVID-19 inanclılarını öz qoynuna aldı və nəticə etibarilə Azərbaycan apteklərində ifrat Deksametazon satışının nirvanası yaşandı. Hazırda cəmiyyətdəki vəziyyət onun ideoloji və elmi bazasında boşluqların varlığının əyani sübutudur. Təkcə «virusa inanma» frazasının mövcudluğu bir yana, inkarçılar sektorunun inananlar sektoruna nisbəti ölkənin hansı təhlükələr ilə üz-üzə qala biləcəyinin bariz göstəricisidir. Vəziyyəti gərginləşdirən digər amil də azərbaycanlıların yaxın-orta Şərq xalqlarına xas emosional radikallaşma xüsusiyyətinə malik olmasıdır. Təkamülün stabilləşdirici seçməsi sözügedən populyasiyalarda sanki «işləməyib».
Buna misal olaraq ölkədəki yoluxma sayının yalnız psixoloji həddi (300+, 400+) keçməsinin insanlarda pandemiyanın mövcudluğuna inamın artmasına səbəb olmasını və inanarkən də paranoikləşməsini göstərmək olar. Təbii ki, bunu statistikalaşdırmaq üçün sosioloq araşdırmasına ehtiyac var, burada təsvir olunan mənzərə isə şəxsi müşahidələrə əsaslanmadır. Emosional radikallaşma effekti nəticəsində virusdan özünü qorumaq istəyənlərin qeyri-rasional tədbirlər görməsinin nəticəsində bu yazının yazılmasının tərəfimdən vacib görüldüyünü də qeyd etməyi uyğun bilirəm və oxucunu məqalənin həlledici mərhələsinə dəvət edirəm.
Ümumiyyətlə, steroid vasitələr xəstələrdə yalnız kəskin ağır hallarda istifadə olunması məsləhət görülən preparatlar hesab olunur. Bu, sözügedən maddələrin yüksək bioloji aktivlliyi ilə əlaqədardır: onlar insan orqanizmində normal halda sintez olunan və həyati əhəmiyyətli hormonların süni alternativləridir. Hormonların orqanizmdə “əks-əlaqə” prinsipi ilə tənzimlənməsi əlavə dozanın xaricdən qəbulu halında endokrin sistemin balansının pozulması, beləliklə təbii sintezin azalmasına gətirib çıxara bilər. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün süni testosteron alternativləri misalına baxmaq kifayətdir. Anabolik-androgenik steroidlər kişi hipoqonadizmində yeganə etibarlı müalicə olması ilə bərabər bodybuilding ilə məşğul olan şəxslər tərəfindən sürətli əzələ inkişafını təmin etmək üçün istifadə olunur. Bəli, əzələlər həqiqətən inkişaf edir, lakin təbiətin özünütənzim mexanizmləri xayaların funksiyasını azaldaraq sonda sonsuzluq, erektil disfunksiya, prostat xərçəngi kimi yan təsirləri istifadəçinin – artıq xəstənin anamnezinə əlavə edir.
Məqalənin baş qəhrəmanı olan Deksametazon androgenik steroidlərin funksiyaca və quruluşca fərqli, uzaq qohumudur. O da orqanizmdə, daha dəqiq böyrəküstü vəzlərdə təbii olaraq sintez olunan başqa bir hormonun – kortizolun alternativ analoqudur. Kortizol IL-12, İFN-gamma, İFN-alfa, TNF kimi T-limfositlərin (T-cells) və təbii cəllad hüceyrələrin (NK) proliferasiya və aktivliyini, beləliklə immun reaksiyaları artıran sitokinlərin sintezini inhibisiya edir (sitokinlər – hüceyrələrarası siqnal peptidlərdir. Bədəndə hansısa zədələnmə və genetik yad hüceyrə mövcudluğu kimi təhlükələr halında immun hüceyrələrin səfərbər olunmasından məhz bu kiçik zülallar məsuliyyət daşıyır).
Kortizolun, ümumiyyətlə, glükokortikosteroidlərin məhz bu xüsusiyyəti autoimmun, kəskin iltihabi xəstəliklərdə onları əvəzolunmaz edir. Bu məqamda süni ventilyasiya və oksigenasiyaya ehtiyacı olan COVID-19 xəstələrində ağciyərin funksiyasının azalmasının səbəbinin sözügedən orqan toxumasının kəskin iltihab nəticəsində zədələnməsi olduğunu xatırlatmaq lazımdır. Zədələyici amillərin, indiki misalda, koronavirusun patoloji təsirindən ifrat sintez olunmuş sitokinlər (sitokin fırtınası) toxumaya həddən artıq miqdarda immun hüceyrə cəlb edərək virusa yoluxmuş hüceyrələri sitotoksik yolla öldürmək istərkən, «çaşıb» sağlam hüceyrələri də məhv edir. Bu paradoksal vəziyyəti, bir növ, döyüş meydanındakı qarışıqlıq fonunda düşmənə atılan güllənin öz əsgərinə tuş gəlməsi kimi təsəvvür edə bilərsiniz. Nəticə etibarilə, ağciyərlərin qismən və ya total zədələnməsi, beləliklə orqanın hipofunksiyası və ya kollapsı kimi fatal nəticələr qaçılmaz olur. Recovery sınağının ümidverici nəticələri də Deksametazonun məhz yuxarıda təsvir olunan patoloji immun reaksiyanı zəiflədərək ağır klinik mənzərəli xəstələrin ölüm riskini azaltmasına əsaslanır. Lakin bu müalicə üsulu yüngül və orta ağır xəstələrdə orqanizmin virusa qarşı hələ ki, müasir tibbə məlum olan tək mübarizə vasitəsini – öz immun sistemini zəiflədərək əks effekt verə bilər.
Sonda, “özünün həkimi ol!” deyimindən cəsarətlənərək evdə Deksametazon bazası yaratması ehtimalı olan oxucuya təbibliyin əsas prinsipini – “primum non nocere” (ilk növbədə zərər vermə!) xatırlatmağı labüd bilirəm və əsaslı tibbi mənbələrin rəsmi protokollarına etibar və riayət etməyi məsləhət görürəm. Özünüzdən və ətrafınızdakı şəxslərdən muğayat olun.
Mənbələr:
1)https://www.recoverytrial.net/
2)https://www.bbc.co.uk/news/health-53096736