1934-cü ildə yaradılan Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının (hazırda: Birliyinin) quruluş fəlsəfəsi (kağız üzərində nə yazılmasından asılı olmayaraq!) Leninin məşhur tezisinə əsaslanırdı: ədəbiyyatı partiya və hökumət işinin vintciyinə və təkərciyinə çevirmək!
Məhz bu anormal tezisin nəticəsidir ki, bu ittifaq yarandığı ilk gündən şər yuvasına çevrildi: karyerist və komformist maraqlardan irəli gələn danosbazlıq, intriqaçılıq elə günümüzdə də həmin təşkilatın ruhunu, mövcudluğunu təşkil edir.
İttifaq tarixinin ən amansız konfliktlərindən biri isə 1960-cı illərin əvvəlində daha da şiddətli hal alan Mehdi Hüseyn – Süleyman Rəhimov ixtilafı idi.
Ustad Sabir Əhmədlinin yazdığı kimi, o vaxtacan da Yazıçılar İttifaqında xeyli çəkişmə, intriqa yaşanmışdı. Hətta bu çəkişmələr, intriqalar səbəbilə təşkilatın adını ikiyə ayırır, “İt-tifaqı” deyə çağırırdılar.
Lakin Mehdi Hüseynlə Süleyman Rəhimovun qovğası bu intriqabazlığın kulminasiya nöqtəsi idi.
İş o yerə çatmışdı ki, Azərbaycan SSR-nin o vaxtkı rəhbəri Vəli Axundov tərəfləri Mərkəzi Komitəyə çağırtmalı olmuşdu. Mərkəzi Komitədəkilər münaqişənin səbəbini bilmək, daha doğrusu, iki qrupun öz ağzından eşitmək istəmişdilər. Cavablardan belə başa düşmək olardı ki, intriqanın kökündə ədəbiyyat məsələləri dayanır. Halbuki, Sabir Əhmədlinin yazdığı kimi, “bunlarınkı sənət, məslək, ideya davasından artıq, şöhrət və qazanc üstündə idi…”
Süleyman Rəhimov adətən başına çalpapaq qoyduğundan onun tərəfdarlarını “çalpapaqlılar” adlandırırdılar. Çalpapaqların başçısı Mərkəzi Komitədəki iclasda Vəli Axundova deyir: “Vəli Yusifoviç, təsəvvür edin ki, biz bir maşında gedirik. Bu maşının da sürücüsü Mehdi Hüseyndir. O, maşını yaxşı sürmür, çala-çökəyə salır, bizi də atıb-tutur, içimiz tökülür”. Vəli Axundov cavabında dillənir: “O, yaxşı sürə bilmir, Siz də bir yandan onun başını qatır, sürməyə qoymursunuz”.
Süleyman Rəhimovun İttifaqa rəhbərlik uğrunda Mehdi Hüseynlə amansız mübarizəsi 1965-ci il martın 10-da faciəli sonluğa gətirib çıxarır: qurumun Rəyasət Heyətinin gərgin keçən iclasında Mehdi Hüseynin ürəyində şiddətli ağrılar başlayır və elə oradaca dünyasını dəyişir.
Həmin vaxt SSRİ Yazıçılar İttifaqı yanında Sovet xalqları ədəbiyyatı komissiyasında Azərbaycan üzrə məsləhətçi işləyən görkəmli yazıçımız Çingiz Hüseynov xatirələrində yazır: “1965-ci il mart ayının 10-da günün axırında Markov məni təcili olaraq yanına çağırtdırdı. Onun kabinetinə daxil oluram. Markov qıpqırmızıdır, başdan-ayağa pörtmüş halda telefonla Bakı ilə danışır. Bir şey anlamadan “Necə öldürüblər?!” deyir və telefonun dəstəyini mənə uzadır. “Öyrən onlarda, Bakıda nə baş verib?” Dəstəyin digər ucundakı Yazıçılar İttifaqının katibi Nəbi Xəzridir. O, həyəcanla qışqırır: “Mehdi Hüseyni öldürdülər, birbaşa iclasda…”. Sonra isə qatillərin adını çəkir: “Süleyman Rəhimov!… Məmməd Rahim!…” Mən soruşuram: “Bu nə cəfəngiyyatdır?” Nəbi Xəzri isə təsdiq edir ki: “Öldürdülər!””
Moskvadakılar şokdadırlar. Yekun qənaət aydındır: “İntriqanın nəticəsidir!” Məsələ burasındadır ki, bir müddət əvvəl Bakıda yazıçılar üçün inşa edilmiş binanın bölgüsü olub. Lakin bölgü narazılıq yaradıb. Moskvaya göndərilən şikayətlərin ardı-arası kəsilmir.
(Tarixçi Cəmil Həsənli yazır ki, doğrudan da, 47 mənzildən ibarət olan binada ev almaq üçün 175 yazıçı müraciət eləmişdi. Mehdi Hüseyn yaranmış narazılığı azaltmaqdan ötrü Vəli Axundova məktub unvanlayır. Xahiş edir ki, yeni binada ev alan yazıçıların əvvəlki mənzilləri ehtiyacı olan digər yazıçılara verilsin. Axundov onun xahişini nəzərə alır və bununla bağlı Bakı şəhər icraiyyə komitəsinin o vaxtkı sədri Əliş Ləmbəranskiyə müvafiq göstəriş verir).
Təcili olaraq Moskvadan Bakıya Çingiz Hüseynovun da daxil olduğu briqada yollanır. Yazıçının xatirələrindən oxuyuruq ki, briqada üzvləri ertəsi gün artıq Mehdi Hüseynin evində imiş. Onun həyat yoldaşı Fatma xanım dayanmadan ağlayır və göz yaşları içində deyirmiş: “Onu Süleyman (Rəhimov – E.A) öldürdü. O mənə demişdi ki, qoy Mehdi mənimlə intriqa aparmağı qurtarsın, yoxsa ürəyini partladaram. Allah onun cəzasını verməyəcək?”
Hadisə baş verən gün isə iclas iştirakçılarının bir çoxunun imzası ilə akt hazırlanır. Aktda deyilirdi: “Bu gün, yəni mart ayının 10-da saat 3.40-da Rəyasət Heyətinin iclasında Süleyman Rüstəm, Süleyman Rəhimov və Məmməd Rahimlə Mehdi Hüseyn arasında mübahisə baş verdi. Süleyman Rəhimov və Məmməd Rahim Mehdi Hüseyni dəfələrlə təhqir etdilər. Bunun nəticəsində Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi vəfat etdi…” Sənədi imzlayanlar arasında Nəbi Xəzri, İmran Qasımov, Mirzə İbrahimov, Məmməd Cəfər Cəfərov, İsmayıl Şıxlı, Əli Vəliyev, Əhməd Cəmil, Osman Sarıvəlli, Hüseyn Abbaszadə vardı.
Mehdi Hüseynin ölümü ilə nəticələnən hadisə barədə məlumat tezliklə SSRİ-nin hər tərəfinə yayılır və böyük müzakirələrə səbəb olur. Bir çoxları hadisənin araşdırılması üçün ittifaqın o zamankı Baş prokuroru Rudenkoya müraciət göndərməyi təklif edirlər: onların fikrincə, baş verən hadisəyə cinayət faktı kimi yanaşmaq lazımdır. Lakin Sovet rəhbərliyi məsələnin həllini Azərbaycan SSR KP MK-ya həvalə etməyi üstün tutur…
Moskvada yaşayan tanınmış tənqidçi, ədəbiyyatşünas və tərcüməçi Əziz Şərif martın 16-da Mirzə İbrahimova (həmin vaxt ona Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına müvəqqəti rəhbərlik tapşırılmışdı) yazırdı: “Xasiyyətində olan bəzi nöqsanlara baxmayaraq (hansımız nöqsansızıq?), mən Mehdini ürəkdən istəyirdim və onun ölümü mənə ağır zərbə oldu… Mühitimizdəki çirkinliklər olmasaydı! aramızda gəzən və duru suyumuzu bulandıran alçaqlar meydan sulamağa imkan tapmasaydılar, nə yaxşı olardı, necə rahat yaşayardıq!…”
Əziz Şərifin hansı “duru su”dan danışdığını söyləməyə çətinlik çəkirik. Hər halda indi – aradan onillər keçdikdən sonra əsla şübhə qalmır ki, Azərbaycan ədəbi mühitində “sular” lap başından, 1930-cu illərin əvvəlindən bulanmışdı. İndi isə o ancaq üfunət qoxuya bilərdi…
Moskvada da daxil olmaqla SSRİ-nin dörd bir yanında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin iclasındakı məşum hadisənin şoku yaşanarkən, Bakıda Mehdi Hüseynin ölümü ətrafında ajiotaj güclənir, hadisələr daha gərgin istiqamətdə inkişaf etməyə başlayırdı. Halbuki gözləmək olardı ki, bu ölüm faktından sonra ara nisbətən sakitləşəcək, “şər yuvasındakılar” ədəbiyyatla yaxından-uzaqdan əlaqəsi olmayan intriqalarına, ən azı, bir müddət ara verəcəklər.
Lakin, yuxarıda da dediyimiz kimi, növbəti günlərdə tərəflər arasında ixtilaf əndazəni tamam aşdı…
*23 nəfər gənc yazıçı Vəli Axundova ünvanladıqları məktubda ondan nə tələb etmişdilər?
*Vəli Axundova göndərilən başqa bir məktubda Mehdi Hüseyndən sonra kim özünü “növbəti qurban” elan eləmişdi?
*Mehdi Hüseynin “qatili” kimi göstərilən Süleyman Rüstəm, Süleyman Rəhimov və Məmməd Rahim özləri haqqında ittihamlara nə cavab vermişdilər?
Bu sualların cavabını növbəti yazıda öyrənəcəksiniz.