London əhalisi digər ölkələrin əhalisindən fərqlidir. Baxmayaraq ki, meqapolislərə məxsus individuallığı var, yenə də insanlar arasında həm də qəribə bir doğmalaşma və hörmət indeksi mövcuddur. İnsanlar başqalarına nəzakətlə davranır, yerə zibil atmır, atılıbsa da mütləq onu qaldırır, yolu keçə bilməyən varsa kömək edir, haqqını tələb eləməkdən çəkinmir və s. bu kimi qayda və etiketlərə əməl edərək yaşayırlar.
Dünən metroda elə basırıq idi ki, sanki şəhərdəki bütün insanlar metroya axışmışdı. İki stansiya getmişdik ki, yanımdakı şalvarları yeni dəbə uyğun cırıq balaqlı, saçları od rəngli, burnunda sırğası olan bir qız bəh-bəhlə telefonunda oyun oynayan bir oğlanın qoluna toxunub onu hamilə qadına yer verməyə səslədi. O ana qədər vaqondakı basırıqda heç kim o qadının hamilə olduğunu hiss eləməmişdi, sanki. Oturan oğlan həmən an yerindən qalxdı, od saçlı qıza təşəkkür elədi, hamilə qadından da üzr istədi. Vaqonda hamı gülümsündü və bəh-bəhlə yola davam elədi. Təbii ki, öz ölkəmizdə də belə halları görmək mümkündür. Bilirəm ki, kişilərimiz bəzən bir dəfə də olsun oturmağa rahat imkan tapmırlar. Ya qadınlar onları zorla qaldırır, ya da özləri qadın görən kimi qeyri-iradi yerlərindən qalxırlar. Londonda isə bu belə deyil. Hər şey öyrəşilmiş hörmət qarşılığında baş verir. Ayaq üstə dura bilirsənsə, niyə də ayaq üstə durmayasan axı?
Burada vaqonların başlanğıc və son oturacaqlarında üstünlük nişanları var. İnsanlar çalışırlar ki, həmişə o oturacaqları yalnız ehtiyacı olan sərnişinlər istifadə eləsin. Kimsə yersiz oturubsa və ayaq üstündə üstünlük kateqoriyasına aid kimsə varsa, o zaman digər sərnişinlər səndən nəzakətlə qalxmağı xahiş edirlər. Sən də dayanmadan hamıdan üzr istəyib sakitcə bir kənara çəkilirsən. Hər şey bir anın içində əziyyətsiz və hörmətlə həllini tapır.
Demək olar bütün kafelərdə, hər kəsin oturmağa haqqı varmış kimi bir yazılmamış qayda var. Kiminsə masasında oturmağa yer varsa və kafedə ayrı boş yer yoxdursa, insanlar sakitcə gəlib sənin masanda əyləşirlər. Sən də bir agız gülümsəyib ona oturmağa yer düzəldirsən. Elə nəzakətlə, elə hörmətlə edirsən ki, o insan özünü sənə borclu yox, sənə onun haqqı olanı almağına şərait yaratdığın üçün təşəkkür edir. Bundan gözəl hörmət necə ola bilər axı? Bir də görürsən insanlar belə hadisələrdən necə dostluqlar qazanır.
Digər müşahidə elədiyim bir məsələ isə ictimai məkanların qorunmasıdır. İnsanlar ictimai məkanlarda, sanki öz mülkləriymiş kimi davranırlar. Tualetləri tər-təmiz saxlayırlar ki, başqaları daxil olanda qıcıqdoğurucu heç bir şey tapmasınlar. Yerlərindən qalxanda oturduqları stulları yerinə qoyub, qabları mətbəxə geri qaytarıb gedirlər. Digərləri edir deyə sən də onlara baxıb öyrənirsən. Kafelərdə baxmayaraq ki, təbii olaraq ofisiantlar çalışır, insanlar sanki onlara əziyyət vermək istəmirlər. Bunları görəndə düşünürsən ki, niyə axı Azərbaycanda hər addımda kimdənsə nəsə qopartmaq aclığı, mütləq qarşındakının vəzifə və ya vazifəsizliydən necəsə istifadə eləmək istəyi adi hörmət prinsiplərini qabaqlayır?
Hərdən fikirləşirəm ki, görəsən niyə inkişaf etmiş ölkələrin ali insaniyyəti çox gözə çarpan əlamətlərdəndir. Belə baxanda sosial cəhətdən kasıbı da eyni hərəkəti edir, varlısı da. Demək ki, nəzakət və hörmətin sosial statusla heç bir əlaqəsi yoxdur. İnsanlar ya evlərində belə görürlər, ya təhsil aşırı etik prinsipləri qabardır, ya da bu insanlar görməyə-götürməyə meyillidirlər.
Londonda insanların məsuliyyətləri öz üzərilərinə götürmə bacarığını, səhv etdikləri zaman üzr istəməkdən çəkinmədiklərini görəndə həmişə heyran qalıram. Kiminsə səhvən etdiyi hər hansı bir kobudluğu onun milliyyəti, dini, dili, sosial statusu ilə əlaqələndirmirlər. Əslində edə də bilməzlər çünki London bir deyil, yüzlərlə milliyyətin qarışığından ibarət bir məkandır. Azərbaycanda təəssüf ki, pis əməli kiminsə identikliyi ilə əlaqələndirmək bir vərdişdir. Ölkəmizdə yerə zibil atan adamı mütləq savadsız, regiondan gəlmə, qaçqın, məcburi köçkün adlandırıldıqlarını az eşitməmişəm. Londonda insanlar bunu sadəcə kiminsə səhvi deyə qəbul edir, belə stereotiplərdən kənar durmağa çalışırlar. Səhv olunduğu halda da ya insanı çağırıb xəbərdarlıq edirlər, ya da özləri vəziyyəti həll edib oradan uzaqlaşırlar. Sanki, əşi o eləmir, mən edim deyib öz insani borclarını yerinə yetirirlər.
Bunu yazmaqda məqsədim Londondu tərifləmək deyil. Diqqətinizi ölkəmizdəki illərdir dayanmadan aparılan mədəni repressiyaya yönləndirməkdir. Siniflərarası, etnik qruplar arası, dil qrupları, siyasi baxışları fərqli olan insanlar arası hədsiz dərəcədə süni qabardılmış münaqişələr var. Sanki hökumət strukturları süni olaraq bu vəziyyətləri televiziyada, radioda əyləncə adı altında bərkidirlər, qəsdən insanlar arasında nifaq, sayğısızlıq, hörmətsizlik, tərbiyəsizlik, təhsilsizlik, təhlükə hissi, qorxu hissi yaradırlar. Siz hiss eləməsəniz də, sosial struktular və media orqanları sizdə bir-birinə qarşı nifrət hissi, səbirsizlik, qarşılıqlı hörmətsizlik, görgüsüzlük və etikasızlıq aşılayır. Səviyyəsiz və heç bir etik anlamı olmayan hərəkətlərə səsləyir, bunları sizə göstərib normallaşdırır.
London həmişə belə nümunəvi şəhər olmayıb. Əsrlərə dirənən barbarlıqlarla dolu tarixi var. Meydanlarda insanların gözləri qarşısında keçirilən edam tədbirlərindən tutmuş, oğurluqlar, dilənçilik biznesi, yayılmış xəstəliklərdən tutmuş bordellərə qədər London çox şey görüb, keşməkeşli özünün transformasiya prosesini qəbul edib və bugünki vəziyyətinə çatıb. Lusi İnglis özünün “Georgian London Into The Streets” kitabında yazır ki, “Klear (Clare) marketinə gələn fermerlər sürülərini şəhərin mərkəzi ilə aparırdılar. Bir qayda olaraq bazarın arxasında qəssablar üçün nəzərdə tutulmuş ərazidə heyvanları qəssablara satıb gedirdilər. Qəssablar isə heyvanları kəsib qalıqlarını Temza çayının sahilinə tullayırdılar. Bu üfunət verən tullantılar sonra gəmi ilə çayın aşağı axarına aparılır və çaya tullanırdı. Hərdən qəssablar bu tullantıları kanalizasiya sisteminə yönəldirdilər. Bu tullantılar aylarla üst-üstə yığışıb üfunət, xəstəlik və çirkab mənbəyinə dönürdü.”
Amma gəl ki, bu gün London mədəniyyət mərkəzidir. Təhsil, elm, incəsənət, səhiyyə mərkəzidir. London nümunəvi paytaxt, dünyəvi mərkəz, insanları mədəni olmağa səsləyən sülh platformasıdır. London gəlmələrə, fərqli mədəniyyətlərə açıqdır. London heç kimi savadsız adlandırmır, əksinə hamını savadlı olmağa, oxumağa, bir-birindən öyrənməyə səsləyir. London əhalisi pulsuz qəzetlərlə təmin olunur. Bütün metro stansiyalarının girəcəyində qəzet stendləri qoyulub. Hamı girəndə də, çıxanda da qəzet götürüb oxuyur. Qurtarandan sonra metrodaca qoyub gedir ki, başqası da gəlsin oxusun. Bütün kitabxanalar internetlə, istilik sistemləri ilə təchiz olunub. Boş vaxtı olan ya parka gedir, ya kitabxanada kitabların arasında biliklərini artırır, ya da fərqli kafeləri gəzib digər millətlərin mətbəxindən olan təamları dadırlar.
London əhalisi daim teatrlarda, konsertlərdə, kilsələrdə keçirilən pulsuz elmi yığıncaqlarda, təlimlərdə vaxt keçirirlər. Universitətlərdə hər sahəyə aid pulsuz təlimlər, seminarlar keçirilir. İnsan bilmir çatdırıb hansına getsin. Daim bu elmi partlayışın arasında insan bilik aclığı hiss edir. Daim oxumaq, öyrənmək, universitet və kitabxanalara bağlı olmaq istəyir. O qədər resurs var ki, burada savadsız qalmaq susuz göldə boğulmağa bənzəyir.
Barbikan mərkəzində daima fərqli mədəniyyətlərdən olan incəsənət xadimlərinin gecələri, konsertləri, seminarları keçirilir. Voterstones kitab evlərində daim yeni yazarların kitab təqdimetmə mərasimləri, Həkney kəndində incəsənət adamlarının gizlin görüşləri, Şordiç ərazisində isə panksterlərin qalereyaları, yeni dəbi əks etdirən kiçik mağazaları, Borou, Spitafilds, Kamden kimi bazarlarında yeni sahibkarlar üçün yaradılmış kiçik köşklər insanları hərtərəfli mədəni inkişafa səsləyir. Hər addımbaşı teatr, komediya klubları yerləşən şəhər mərkəzində hər axşam metrlərlə uzanan insan növbəsi bu insanların incəsənət, mədəniyyətə olan ehtirasını sübut edir. İnsanlar bayramlarda bir-birilərinə kitab, konsert, müzikl, teatrlara bilet verirlər. Yeni gənclər bahalı paltar brendlərindənsə gedib ikinci əl, 60, 70, 80-ci illərin dəbini özündə əks etdirən vintaj mağazalardan alış-veriş edirlər. Bu həm sirkulyar iqtisadiyyatı dəbə gətirir, həmçinin yeni brend mallarının bazarı alt-üst etməsinə icazə vermir. Bunun sayəsində hamı rəngarəngdir, hamı özünəməxsusdur. Hamı fərqlidir.
Müxtəlif ölkələrin diasporaları tərəfindən açılmış fərqli evlər vardır ki, bu evlərdə həm pulsuz, həm pullu mədəni tədbirlər keçirilir, həmçinin o ölkənin prodüsser və rejisorları, rəssamları, müğənnilərinin işləri sərgilənir. Japon House, Yunus Emre House, Pushkin Theatre, Czech House kimi evlər daimi tədbirlərlə öz ölkələrinin incəsənət xadimlərini Londona təqdim edirlər. Demək olar hər ölkənin mətbəxini təmsil edən kafelər, restoranlar mövcuddur. Ən qıt olanı isə Azərbaycan restoranlarıdır. İl yarımdır burada yaşayıram hələ normal bir kafe, restoran tapa bilməmişəm. Polyakların, Türklərin özünə məxsus demək olar hər bir boro (London kiçik borolara bölünür)-da mağazası var. Burada polyak dərmanlarından tutmuş, ot çaylarına qədər hər şey tapmaq olar. Azərbaycanın isə bir dənə də olsun nə marketi, nə də bir normal kafesinə rast gəlməmişəm.
Londonda o qədər park, meşə var ki, bilmirsən hansına gedəsən. Hər bir park (Hayd park, Saint Ceyms park, Riçmond park, Viktoriya park, Kraliça Elizabes adına park, Qriniç parkı və s daimi insanların piknik, gəzinti, dincəlmək üçün getdikləri yerlərdəndir. Parklar nəhəngdir, hər birinin içərisində kafelər, atraksionlar, uşaqlar üçün, itlər üçün oynamağa yerlər var. Otun üstü isə bizdəkindən fərqli olaraq həm gəzmək, həm də piknik üçündür. Heç kim otlara muzey atraksiyonu kimi baxmır, Bakıdan fərqli olaraq.
Dediyim odur ki, London çox yaraşıqlıdır. Amma Bakının və digər Azərbaycan şəhərlərinin də inkişaf üçün hər bir potensialı olduğu halda, biz inkişafdan geri qalırıq. İnkişaf bizim üçün mol, bazarlıq mərkəzi olmamalıdır. İnkişaf bizim üçün yaradıcılığı azad buraxmaq olmalıdır. Bir gün London olmaq istəyiriksə, o zaman hökumətin bizim üçün nə edə bilib-bilməyəcəyini boş verib özünüinkişafı üstün tutmalıyıq. Yetər ki, günümüzü boş veyillənməklə deyil, daimi kitab oxumaqla, mütaliə etməklə, kitabxanaları gəzməklə, gördüklərimizi təxəyylümüzün imkan verdiyi qədər azad ifadə edib digərləri ilə paylaşmaqla keçirək. Kiçik oxu klubları, film klubları, dikussiyalar, mütaliə qrupları yaratmalıyıq. Kitab yazmalıyıq, jurnal buraxmalıyıq. Savadlı danışmağı, əxlaqi davranışları aşılamağı, televizor və radiolardan mümkün qədər uzaq durmağı bacarmalıyıq. Öyrənməliyik, öyrətməliyik. İndividual rəngləriniz bir gün mədəni partlayış yaradacaq, əmin olun. Azad olun!
Zamirə Abbasova