Korrupsiyanın zərərləri olduqca dar çərçivədə, sırf qeyri-qanuni bir əməlin maddi qarşılığı kimi qiymətləndirilir. Əslində hər hansı korrupsiya, uzun bir ədalətsizlik, haqsızlıq, çürümə, tənəzzül zəncirinin ilk halqasıdır.
“General əsgərlərə çatmalı olan siqaret payını oğurladığına görə həbs edildi”.
Deməli, kondisionerli otaqda oturan bir gömrük generalı, səngərdə şəhid olan Polad Həşimovun əsgərlərinin siqaretini oğurlayır. Əvvəla, gömrük işi belə mürəkkəb əməliyyatların aparılmalı olduğu, hansısa potensial rəqibə (hərbidə olduğu kimi düşmən, polisdə olduğu kimi cinayətkar dəstə) qarşı mürəkkəb tədbirlər kompleksinin hazırlanıb aparıldığı sahədir ki, burada əməliyyata rəhbərlik edən general rütbəli kimsə olmalıdır?
İkincisi, oğurlanan vəsait sadəcə bir bank hesabında duran maddi miqdar deyil. Asanlıqla bu qədər pul əldə edən biri sosial statuslar almağa başlayır. Məsələn, düşünür ki, niyə də dəniz kənarında bir ərazini hasarlayıb villa tikməsin? Xalqı “mənə dəniz verin” mahnısını yada salıb “heyf deyildi sovetin vaxtı, dənizi heç kim hasarlamırdı” kimi nostalgiyalara qərq edir. Burada müstəqilliyin, azadlığın dəyərinə kölgə düşür. Sonra o məmur şəhərin mərkəzində onlarla ev alır, bazarda qiymətlər qalxır. Əziyyətlə-zəhmətlə pul qazananlar üçün əl çatmaz olur. Daha sonra baxır ki, bəzi məhsullar “xadavoydu”, qohumun adına şirkət açır, o məhsuldan çox miqdarda, daha ucuza idxal edir və digər oyunçuları sıradan çıxarır. Azad rəqabət mühiti yox olur. Üstəlik, başqa yozlaşmış sahələrə eyni prinsiplərlə öz yaxınlarını dürtə bilir. Nəticədə bir neçə sahədə haqsız qazanc əldə edir, tək kompitensiyası bilgi və bacarıq olan şəxsləri iqtisadi mühitdən çıxarır.
Əslində, bazar iqtisadiyyatında mütəxəssislər məmurlardan daha çox qazanmalıdırlar. Sovet dövründə tarlada zülüm çəkənlərə bu zülmü romantikləşdirən, “nə gözəldir tarla qızları” şerləri yazan sosrealizm sənətkarları mükafatlandırılırdı, indi korrupsiya elə insanları yüz il qabağa çəkir ki, öz bacarıqları ilə mövsümlük işlərdə belə işləyə bilməzlər.
Dəyərlərini aşağılatdırdıqları Qərbdə yəqin ki, belə deyil. Yoxsa işlətdiyimiz bütün məhsullar orda istehsal olunmazdı. Korrupsioner məmurlar belə avantajlar qazanarkən, əziyyət çəkib təhsil alan, dişiylə-dırnağı ilə nəsə etmək istəyən mütəxəssislərlə nə baş verir?
Məsələn, elektrik-elktronika mühəndisi, uzun illər xaricdə ciddi layihələrdə işləmiş bir dostumuz şirkət qurur, layihə ala bilmir, aldığı kiçik layihələrin ödənişi edilmir. Çünkü, bu layihələri verənlər ordan korrpsiya maraqları güddükləri üçün ancaq müəyyən şirkətlərlə işləyirlər. İki azyaşlı uşağı olan dostumuz öz ölkəsində işləyə bilmir, ailəlikcə xaricə köçür.
Nədənsə cəmiyyətdə yaxşı mütəxəssislərin işlərinin qarşılığını verməmək prinsip məsələsi sayılır.
Başqa bir misal: milyonlarla qrantdan üçü-dördü belə “itaparan olsun” deyib yiyəsiz, amma faydalı layihələrə verilmir.
Və ya, xarici bir şirkət yerli şirkətin bir tədbirini maliyyələşdirir, bütün pozisiyalar üzrə. Şərt qoyur ki, bu tədbir pulsuz olmalıdır və çox sayda insan faydalanmalıdır. Şirkətin sahibi nə edir? Sinxron tərcüməni öz işçilərinə etdirir, o pozisiyanın pulunu mənimsəyir. Axı ölkədə sinxron tərcümə ilə də məşğul olanlar var və onlar da necəsə qazanmalıdırlar? Onlar da belə işlərdən qazanırlar, burda belə korrupsiya varsa, o şirkətlər sifarişi hardan alacaqlar? Ya da həftəsonu səhərdən axşama sinxron tərcümə işi gördürdüyün işçilərinə əlavə ödəniş etməlisən, o həftə sonları onların haqqıdır, sənin istismar etməyin üçün ayrılmış zaman deyil.
Korrupsiya o qədər normal davranış sayılır ki, bir çox sahibkar hamının potensial oğru olduğunu düşünüb ətrafına qohumlarını yığır. Qohum, yaxşı oğlan isə mütəxəssis demək deyil.
Gecə 2-də biri panika ilə zəng eləmişdi, cüzi bir büdcə ilə böyük bir sistemə təklif istəyirdi. Sonradan məlum oldu ki, şirkət sahibi olan qohumunun ona həvalə etdiyi büdcəyə korrupsioner yanaşıb və işi təhvil verməli olanda ayılıb ki pulları mənimsəyib.
Yaxşı maaş verməmək, paketlə, korrupsiya izni ilə bunu kompensasiya edərlər düşüncəsi də başqa çürümə zəncirlərini tətikləyir.
Bir müəssisəyə tam kompetent yerli mütəxəssisin istədiyi maaş, təklif olunandan bir neçə yüz manat çoxdur deyə, xaricdən mütəxəss gətirdilər, dəfələrlə artıq maaşla, nəqliyyatla, evlə təmin elədilər, “abi, abi” dedikləri isə 8 ay yedi-içdi, sonra da sakitcə aradan çıxdı.
Yeni yaranmaqda olan, böyüyən sahibkarlıq müəssisələrində belə hallara tez-tez rast gəlinir. Bunlar aradan qaldırılmadan azad rəqabətdən, inkişafdan, böyüyən şirkətlərdən danışmaq mümkün deyil. Xaricdən mütəxəssis dəvət etmək də, işə, bilgiyə yanaşma dəyişmədən alınmayacaq.
Sahibkarların bəzilərində qəribə yanaşma var – intellektual işi iş hesab etmirlər, ona lazımlı ödəniş etməyə can çəkirlər. Nəticədə nə baş verir? Yerli mütəxəssislər daha yaxşı şərait təklif edən xaricə üz tuturlar. Onların yerinə expatlar gəlir. Ekspatlara isə istədikləri hər şəraiti yaradırlar. Burda bilgiyə hörmətsizliklə bərabər, status məsələsi də var. Yoxsa hər iki mütəxəssisin bilgisini ölçmək, müqayisə etmək mümkündür. Ancaq “yerli mütəxəssisə niyə istədiyi ödənişi edim? ingilisə, türkiyəliyə, almana, fransıza isə edərəm” yanaşması elə vəziyyət yaradacaq ki, bütün yerli mütəxəssislər gedəcək, onların əvəzinə 10 dəfə artıq maddi vəsaitlə təmin olunan ekspatlar gələcək.
Xaricdə yaşayan bir tanış arada yazır və ölkədəki ədalətsizlikdən bəhs edir, getməsinin niyə doğru qərar olduğunu təkrarlayır. Növbəti dəfə yazanda, ona qrant aldığını ancaq bir manatını belə təyinatı üzrə xərcləmədiyini, ittiham etdiklərindən fərqli davranmadığını yazacam. Ədalət hamı üçündür, insanlar öz xeyirlərinə olanda ədalətsizliyi tale, qismət, “bacarana can” qurban kimi görməməlidirlər. Dəyərlər bayram təbriklərində yada düşməməlidir, gündəlik həyatda qərarlara təsir eləməlidir.
