İyunun 3-ü Azərbaycan Respublikasında 325 yeni koronavirus infeksiyasına yoluxma faktı qeydə alınıb, 101 nəfər müalicə olunaraq sağalıb və evə buraxılıb. Eyni zamanda gün ərzində COVID-19 üçün götürülən analiz nümunələri müsbət çıxmış 1954, 1955, 1956, 1973 və 1978-ci il təvəllüdlü 5 nəfər vəfat edib. Bu, Azərbaycan üçün rekord göstərici idi. Ümumiyyətlə son günlər Azərbaycan koronavirusa görə rekordlar vurmağa davam edir. Bundan əvvəlki rekordlar (iyunun 2-si – 273, mayın 30-u – 257) bir neçə gün əvvəl vurulmuşdu. Eyni zamanda gün ərzində 5 ölüm də artıq iyunun 1-i qeydə alınmışdı (bundan əvvəl gün ərzində 1-3 ölüm qeydə alınırdı).

Ümumi olaraq artıq ölkə üzrə yoluxanların sayı 6,2 mini keçib. Onlar arasında aktiv xəstələrin sayı isə 2 519-dur. Nəzərə almaq lazımdır ki, ölkə üzrə koronaviruslu xəstələr üçün 5102 yer ayrılıb (bütün xəstəxanalar üzrə). Əlavə də 2 min yerlik 10 mobil xəstəxana tikilir ya da artıq hazırdır. Yəni ən yaxşı halda Azərbaycanda COVİD-19 xəstələri üçün 7 102 xəstəxana yeri var (indi də onun 35%-i məşğuldur). Eyni zamanda aprelin ortasında TƏBİB tərəfindən təqdim edilmiş məlumata görə ölkə üzrə 211 süni tənəffüs cihazı var. İndiki məlumata görə 96 xəstə reanimasiyadadır, onların 17-si sünu tənəffüs cihazına qoşulub.

Başqa sözlə xəstəliyin yayılması ilə bağlı vəziyyət ölkədə kəskinləşir. Hətta gündəlik yoluxmalara görə Azərbaycan dünyada 41-ci yerə çatıb. Müqayisə üçün iyunun 3-ü İtaliyada 321, Almaniyada 334, Fransada 352, İspaniyada 394 yeni yoluxma qeydə alınıb. Düzdür bu ölkələr üçün müvafiq göstəricilər artıq aşağıdır və azalmağa doğru gedir. Azərbaycan isə əks istiqamətdə hərəkət edir. Bəs nəyə görə Azərbaycan birdən-birə belə vəziyyətə düşdü?

Qrafik 1. Azərbaycanda günlər üzrə yoluxanların və sağalanların sayı (mavi xətt – yoluxan, narıncı xətt – sağalanların sayı)

Hökumətin, daha dəqiq Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargahın sözlərinə görə bütün günah vətəndaşlardadır. Misal üçün, TƏBİB-in İdarə Heyətinin sədri Ramin Bayramlı deyir ki, “Bəzən insanlar qoyulan şərtlərə biganə yanaşırlar. Təəssüf ki, bu gün 325 nəfər yoluxma qeydə alınıb. Bu sayların təqdim olunmasına baxmayaraq, qaydalar pozulur və bəzən bu, kütləvi olur”. Yəni bütün problem vətəndaşların biganəliyindədir. Ona görə TƏBİB “Həftəsonları üçün sərtləşdirici tədbirlərin alqoritmini hazırlıayıb… narıncı zonada (Bakı, Sumqayıt, Gəncə şəhərlərində və Abşeron rayonunda) şənbə və bazar günləri tam küçəyə çıxma qadağası təklif edilib. Cümə günündən başlayacaq qadağa bazar ertəsinə kimi olacaq. İrəlidəki bir-iki ay müddətində 2-3 günlük qadağalar ola bilər”. Müvafiq qadağaların tətbiqi ilə bağlı baş nazir Əli Əsədov da öz müraciətində deyir ki, “Lakin təəssüflə qeyd etməliyəm ki, son yumşaldılma tədbirləri zamanı vətəndaşlarımızın böyük bir hissəsi müəyyən olunmuş qaydalara və təcrid tövsiyələrinə riayət etmədi. Bunun nəticəsi olaraq son günlər infeksiyaya yoluxanların sayı kəskin artmışdır”.

Elə anlaşılır ki, xəstəlik ilə mübarizədə ən effektiv yol qadağalardır. Özü də bu qadağalar müxtəlif formatlı ola bilər (gah SMS, gah həftəsonu və s.). Yəni TƏBİB-in və digər səhiyyə qurumlarının burada rolu minimaldır. İnsanlar maska taxıb, sosial məsafəni qorusalar və hətta işə getməsələr, yoluxma dayanacaq. Doğrudanmı belədir? Əslinə qalsa karantin tədbirlərinin əsas məqsədi insanların fəaliyyətinə qadağa qoymaq deyil. Karantinin məqsədlərindən biri də epidemik ocaqların müəyyən edilməsi və lokallaşdırılmasıdır. Yəni martın 24-dən mayın 18-nə kimi TƏBİB epidemik ocaqları müəyyən edib, lokallaşdırmalı idi. Normalda karantin üçün 14-21 gün kifayətdir (bir sıra tədqiqatlara görə koronavirusun inkubasiya dövrü maksimum14 gündür). Yəni 14 gün ərzində insanlar evlərində oturur, TƏBİB və digər tibb strukturları operativ fəaliyyət göstərərək, yoluxanları və ocaqları müəyyən edir. Yoluxanlar ilə təmasda olanları isə karantinə yerləşdirir (testin nəticəsindən asılı olmayaraq).

Amma əgər karantindən sonra xəstəlik yenidən inkişaf etməyə başlayırsa, bu artıq insanların günahı deyil (düzdür biganəliyin də, həmçinin sanitar qaydalara riayət edilməməsinin də rolu var). Yəni karantin dövründə (bizdə isə birbaşa karantin 56 gün davam edib) ocaqlar müəyyən edilməyib və lokallaşdırılmayıb. Bunun birbaşa sübutu odur ki, məhz karantindən sonra Bakı Tikiş Evində (100-ə yaxın xəstə), Baku Steel Company-də (100-dən çox xəstə) və digər yerlərdə yoluxmalar qeydə alınmağa başladı. Misal üçün, Bakı Tikiş Evində səbəb kimi işçilərdən birinin anasının yoluxmuş həkim ilə təmasda olması göstərilib. Bu o deməkdir ki, təmasda olanları karantinə yerləşdirməyiblər.

Yeri gəlmişkən, epidemik ocaqlardan biri də Kürdəmir rayonunun Sığırlı kəndi və Yevlaxın Qaraçı məhəlləsi oldu. Misal üçün, Sığırlı kəndində 31 yoluxma faktı qeydə alınıb (rayon üzrə yoluxanların yarısıdır). Sığırlı kəndi isə Bakı-Gürsüstan sərhədi yolunda yerləşir. Rayonlararası hərəkət Bakıdan əvvəl açılmışdı və müvafiq olaraq Cənub-Qərb istiqamətində hərəkət edən bütün nəqliyyat vasitələri Kürdəmir rayonu ərazisindən keçməli idi. Kəndin yaxınlığında isə məşhur “Bığ” restoranı yerləşir. Ümumiyyətlə o tərəflərdə yolda istirahət edənlər üçün bir çox restoran, market hətta məscid var. Yəni yoluxmuş şəxs yolüstü dayanıbsa, onun vasitəsilə məhz həmin kəndə xəstəlik yayıla bilərdi (restoranlarda da bütün işçilər yerlidirlər). Eyni məsələ Qaraçı məhəlləsinə aiddir. Müvafiq məhəllədə yaşayanlar adətən Bakıdan Gürcüstan sərhədinə kimi olan ərazidə fəaliyyət göstərirlər.

Yəni ən azı iki epidemik ocağın yaranması daha çox yerli şərait ilə deyil, bu bölgələrin Azərbaycanın digər bölgələri ilə sıx bağlı olmasına görədir. Başqa sözlə, Azərbaycanda koronavirus yayılır və müvafiq olaraq əhalinin sıx toplaşdığı, ya da tez-tez gəldiyi ərazilər risk altına düşür. Bu isə birbaşa o deməkdir ki, Azərbaycan üzrə karantin dövründə hansısa epidemik ocaqlar müəyyən edilməyib (sərhədlər bağlı olduğu və xaricdən gələn bütün Azərbaycan vətəndaşları karantinə götürüldüyü üçün xaricdən gəlmə ehtimalı yoxdur), orada xəstəlik yüngül formada (ağır formada olsa idi, ən azı tibb qurumları bilməli idi) keçib və yayılıb.

Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, koronavirusun orta inkubasiya dövrü 5,1-6,8 gün arasındadır. Yəni iyunun 3-ü qeydə alınan göstərici ən azı ayın 2-si müraciət edənlər ilə bağlıdır (testin nəticəsi də 1 gün ərzində gəlir). Onlar da ya 27-si, ya da 28-si yoluxublar. Azərbaycan şəraitini nəzərə alsaq bu, bir qədər də uzun müddət ola bilər (25-26-sı). Amma yoluxanlar arasında ciddi artım mayın 5-dən başladı. Bu isə yoluxmanın aprelin 27-29-da baş verməsi deməkdir. Yəni Bakıda hələ də sərt karantin tədbirləri mövcud idi. İkinci dalğa çərçivəsində ik dəfə 100-ü isə mayın 9-u keçdi (143 yoluxan var idi). Bu da avtomatik olaraq yoluxmanın mayın 2-4-ü olmasına işarədir. Əgər yumşalma ölkə üzrə mayın 4-ü, Bakı üzrə 18-i başlayıbsa bunun yoluxmaya heç bir aidiyyatı olmadığının göstəricisidir. Düzdür yumşalma yoluxmanı bir qədər sürətləndirdi (yəni normalda 1 yoluxan 5 insan ilə görüşürdüsə, yumşalmadan sonra bu göstərici 4-5 dəfə arta bilər). Amma bu, sadəcə nəticədir. TƏBİB-in fikrincə isə biz səbəb ilə yox, nəticə ilə mübarizə aparmalıyıq.

Yeri gəlmişkən, nəticə ilə də “mübarizə” faktiki aparılmır. Misal üçün, Bakıda insanların tez-tez sıx təmasda olduğu yerlərdən biri də nəqliyyatdır. Normal şəraitdə gün ərzində metrodan 600 minə kimi sərnişin istifadə edir. Tələbə və məktəbliləri çıxsaq, bu rəqəm 400-450 min radələrində olacaq. Eyni zamanda avtobus nəqliyyatından Bakıda 2-3 milyon sərnişin istifadə edir. Yəni gündəlik olaraq Bakıda 2,5 milyon sərnişin ictimai nəqliyyatdan istifadə edir. Bəlli idi ki, karantin aradan qaldırılan kimi bütün insanlar ictimai nəqliyyatdan istifadə etməyə başlayacaqlar. Sıxlıq yaratmamaq üçün isə əlavə nəqliyyat vasitələrindən istifadə etmək lazım idi. Düzdür, Bakı Nəqliyyat Agentliyi bütün mövcud olan resurslardan istifadə etməyə çalışdı (ekspress-xətlərdə Bakubus MMC-dən başlamış Çinar Trans MMC-ə kimi şirkətlərin avtobusları istifadə olunur). Amma görünən odur ki, eyni problemlər davam edir.

Əlbəttə ki, əgər Bakı nəqliyyat sistemi normal vaxtlarda həddindən artıq ciddi sıxlıq ilə rastlaşırdısa, indi də eyni vəziyyət davam edəcək. Amma burada bir məsələ var. Bakı Nəqliyyat Agentliyinin pandemiya dövründə əsas məqsədi cərimələr yığmaq deyil (buna onlar dərhal başladılar), insanların təhlükəsizliyini təmin etməkdir. Yəni bu dövlət qurumudur və onun əsas məqsədi insanların güzəranını təmin etməkdir. Bəlli idi ki, Bakıda ictimai nəqliyyat resursları kifayət etmir. Hər bir halda sıxlıq müşahidə olunacaqdı. Bunun qarşısını almaqdan ötrü həm ictimai nəqliyyat üçün ayrı xətlər (misal üçün, Füzuli küçəsində olan xətlər parkinqə çevrilib) quraşdırılmalı idi, həm də hər üsul ilə avtobusların sayı artırılmalı idi. Belə ki, turizm bölgələri bağlı olduğu üçün bir çox avtobuslar istifadəsiz qalıb. Adətən onlar ya bölgələrə insanları aparırdılar, ya da müxtəlif turlarda iştirak edirdilər. İndi bu, mümkün deyil. Düzdür müvafiq avtobuslar tələblərə uyğundurmu ya yox məsələsi də aktualdır. Amma 56 günlük karantin dövründə bu məsələləri həll edib, müvafiq sürücülər ilə müqavilə imzalayıb, istifadə etmək mümkün idi. Əgər avtobuslar çox iridirsə, onları şəhərətrafı marşrutlara salıb, daha kiçiklərini şəhərdaxili reyslərdə istifadə etmək olar (amma yeri gəlmişkən, M2 marşrutu üzrə 18 metrlik avtobus heç də iri küçə olmayan Murtuza Muxtarov üzrə hərəkət edirdi). Hətta kart sistemi məsələsini də həll etmək olardı.

Cədvəl 1. Türkiyədə həftəsonu qadağaları

Kart məsələsinə gəldikdə. Deməli pandemiya dövründə hamı təmassız ödənişləri və s. tətbiq edir. Müvafiq ödəniş növü ictimai nəqliyyatda da var. Amma hələ də bütün avtobuslarda bu, tətbiq olunmur. Məntiqlə pandemiya dövründə BNA öz işini bu istiqamətdə qurmalı idi. Amma bu iş getmir. Misal üçün, yanvarın 31-i BNA-nın rəsmi saytında bildirilib ki, 77 nömrəli marşrut xətti üzrə hərəkət edən avtobuslarda gediş haqqı BakıKart vasitəsilə ödəniləcək. Tətbiq, fevralın 5-dən başlamalı idi. Amma fevralın 25-i mənim müşahidələrimə görə bu avtobus hələ də nağd ödəniş tələb edirdi. BNA-dan mənə cavab gəldi ki, texniki problemlər səbəbindən tətbiq martın 5-nə keçir (maraqlıdır ki, bütün avtobuslarda aparatlar artıq var idi). Bilmirəm BNA-nın təqvimində martın 5-i hansı tarixə düşür, amma bu avtobuslar iyunun 3-də hələ də nağd ödənişlə fəaliyyət göstərirlər. Düzdür, avtobuslarda baş vermiş yoluxmalar barədə məlumat yoxdur. Amma nağd ödəniş bu ehtimalı yüksək saxlayır. Nəqliyyata oxşar problem Bakı metrosunda da mövcuddur. Bakı metropoliteni QSC-nin nümayəndəsinin fikrincə “Hazırda metropolitendə ən optimal hərəkət qrafikidir”. Optimaldır ya yox demək çətindir, amma qatarlar necə işləyirdilərsə, eyni sistem üzrə də çalışırlar.

Həftəsonu qadağaları məsələsinə gəldikdə isə, bu üsul Türkiyədə istifadə olunur. Nə qədər effektiv olduğuna dair nəsə demək çətindir. Rəsmi təqdim olunan statistikaya görə effektivdir (cədvəldə görmək olar). Amma Türkiyə və Rusiya tərəfindən təqdim olunan məlumatlar bir çox tənqidlərə məruz qalıb. Nəticədə Rusiya hökuməti bir çox məlumatları təsdiq etməyə məcbur olub (misal üçün Moskva üzrə ölənlərin sayının 3 dəfə çox olması və s.). Türkiyə barədə isə eyni məlumatlar təqdim edilib (misal üçün, İstanbulda pandemiya dövründə ölümlərin normal dövrdən 2100 çox olması barədə NY Times yazıb), amma yerli hökumət bunu təsdiq etməyib (yəni ölümlərin COVİD-19 ilə bağlı olduğunu). Yenə də eyni azalmanı və s. təqdim edib.

Faktiki olaraq Azərbaycanda COVİD-19 ilə bağlı vəziyyət kəskinləşir, hökumət isə bunun günahını vətəndaşlarda axtarır. Epidemiya ocağının lokallaşdırılması deyəndə isə polis postlarının və polis nəzarətinin artırılmasını başa düşür. Fikrimcə düşüncə tərzi dəyişmədikcə “mübarizə” də heç bir effekt verməyəcək.