Tərcüməçidən: Böyük ingilis yazıçısı və fikir adamı Herbert Wells`in “Tarix Qeydləri” (The Outline of History) kitabı ilk dəfə 1919-cu ildə nəşr olunsa və qlobal miqyasda böyük əks-səda doğursa da, müəllif 1930-ların sonuna qədər kitaba əlavələr etməyə, təkmilləşdirməyə davam etmişdir. Kitab dünyanın Böyük Partlayışla yaranmasından 1930-cu illərə qədər dövrünə nəzər salır, həm təbiətin, həm də müxtəlif cəmiyyətlərin yaranması və inkişafını izləyir. İlk nəşrinin üstündən düz bir əsr keçməsinə baxmayaraq, indiyədək özünə qarşı marağı saxlamaqda davam edən kitabın qədim insanlarda düşüncənin, dilin və dinin yaranmasına həsr olunmuş “İbtidai düşüncə” adlanan bölümünü dilimizə çevirmək və azlogos.eu oxucularına təqdim etmək qərarına gəldik.
X. Ibtidai düşüncə
§ 1. Primitiv fəlsəfə.
6000-7000 il əvvəl insanların necə ilk şəhərlərə yığışmağa başlaması və o zamana qədərki ən yüksək siyasi birlikləri olan dağınıq tayfalardan daha üstün bir şey yaratmalarından danışmazdən əvvəl, Pitekantrop mərhələsindən bəri 600.000 illik dövrdə yüksəliş və inkişafını izlədiyimiz bu növün beynində nələrin baş verdiyindən söhbət açılmalıdır.
O uzaq keçmişdə insan özü və dünya barədə nə düşünürdü?
Əvvəllər o yalnız təcili şeylər barədə, özü də qısaca düşünürdü. Onu belə şeylər düşündürürdü: “Burada ayı var; nə etməliyəm?” Ya da “Orada sincab var, onu necə ələ keçirim?” Dil inkişaf edərək müəyyən mərhələyə gəlib çatmazdan əvvəl, düşüncə mövcud təcrübə çərçivəsindən çox az kənara çıxırdı. Bir işdə mühasibat hansı vasitə rolunu oynayırsa, dil də düşüncə üçün eyni vasitə rolunu oynayır. O, qeyd edir, yadda saxlayır və düşüncə üçün get-gedə daha mürəkkəb ideyalara imkan yaradır. O, düşüncənin tutan və saxlayan əlidir.
İbtidai insan danışa bilməzdən əvvəl güman ki, çox iti gözə, ifadəli mimikaya malik idi. O, jestlərdən istifadə edir, gülür, rəqs edir, dünyaya niyə gəlməsi və yaşaması barədə düşüncələrdən uzaq yaşayırdı. Şübhəsiz, qaranlıqdan, göy gurultularından, iri heyvanlardan, digər qəribəliklərdən və ümumiyyətlə xəyalına gələn digər şeylərdən qorxur və sözsüz ki, qorxduğu şeyləri razı salmaq üçün bir şeylər etməyə, həmçinin uğur gətirməsi üçün daşlarda, heyvanlarda və ya çaydakı xəyali gücləri razı salmağa çalışırdı. O, hələ ki, canlı və cansızları bir-birindən aydın şəkildə ayıra bilmirdi; budaq ona dəyirdisə, o da budağa vururdu; əgər çay daşıb sel gəl gətirirdisə, o bunu düşmənçilik kimi qavrayırdı. Onun düşüncəsi çox güman ki, dörd ya beş yaşlı müasir diribaş uşaq səviyyəsində idi. O da eyni incə nəqli məntiqsizlik və məhdudluğa malik idi. Fəqət söz ehtiyatının azlığından, ya da ümumiyyətlə danışa bilmədiyindən o öz təsəvvürlərini ötürmək, həmçinin onlarla bağlı ənənə yaradaraq birgə hərəkət etmək üçün çox az şey edə bilirdi.
Hətta Son Paleolit insanın mağara rəsmləri də onun günəşə, aya, ya da ağaclara diqqət etməsi barədə heç bir işarə vermir. Onun fikri-zikri ancaq insanlar və heyvanlarda idi. Çox güman ki, o, gecə və gündüzə, günəş və ulduzlara, ağaclar və dağlara da xüsusi əhəmiyyət vermir, onları ən təbii şeylər kimi qavrayırdı – necə ki, uşaqlar onlara verilən yeməyi, ya da uşaq baxçasındakı pilləkənləri olmalı olan şeylər kimi qavrayır. Göründüyü qədəri ilə o, nə fantaziyalarını, nə ruhları, nə də bunlara bənzər başqa şeyləri çəkmirdi. Qədim şimal maralı ovçularının mağara rəsmləri oxşar mövzulardan xalidir; onlarda hər hansı bir dini, ya fövqəltəbii duyğular barədə heç bir işarə yoxdur. Bəlkə də ona elə gəlirdi ki, heyvanın rəsmi heyvanın özünü gətirə bilər; bu baxımdan, o rəsmlərdə ovu uğurlu edə biləcək cadu niyyəti ola bilər, amma sitayiş məqsədi ilə çəkilmiş rəsmlərə heç bənzəmirlər. Onlarda dini, ya mistik simvol kimi qəbul edə biləcəyimiz nəyəsə rast gəlmək demək olar mümkün deyil.
Şübhəsiz, onun həyatında fetişizm adlandıra biləcəyimiz nəsnələrdən də müəyyən qədər mövcud idi; arzuların həyata keçməsi üçün bizim indi məntiqsiz hesab edəcəyimiz işlər görürdü – bütün bunlar fetişizmdir; bunlar sadəcə təxminlərə və ya yanlış bənzətmələrə əsaslanmış xürafat idi və öz təbiəti etibarı ilə dindən tamamilə fərqlənirdi. Şübhəsiz, gördüyü yuxular onu həyəcanlandırır və ayıq vaxtkı təəssüratlarla qarışaraq onu şaşırdırdı. Son dövr neandertallardan başlayaraq ölülərin torpağa, özü də qida və silahla basdırılmasına görə iddia olunur ki, o ölümdən sonrakı həyata inanırdı. Amma güman etmək olar ki, bunun səbəbi onların ruhun ölməzliyinə inanclarından deyil, ölümə əmin olmamaları və onları tərk edənlərin həyatlarını davam etdirəcəkləri ilə bağlı arzularından qaynaqlanırdı. Ola da bilər ki, onlar ölüləri xortlaya biləcəyini də güman edir və onları məmnun etmək istəyirdilər.
Şimal maralı ovçusu kifayət qədər bizə bənzədiyi və kifayət qədər ağıllı olduğu üçün hesab olunur ki, o lap da dilsiz deyildi, amma çox güman bu, sadə ifadələrdən və ya hadisə nəql etməkdən başqa bir işə yaramırdı. O, neandertallardan daha geniş icma şəklində yaşayırdı; amma nə qədər geniş, biz bilmirik. Gəlhagəlli ov mövsümləri istisna olmaqla icmalara çoxsaylılıq sərf etməzdi; ac qala bilərdilər. Labradorda (müasir Kanadanın şimal-şərq ucqarında yarımada-tərc.) vəhşi maraldan asılı qızıldərililərin yaşadığı şərtlər Avropanın şimalında yaşayanlardan fərqli idi. Vəhşi marallar qida arxasınca ətrafa yayılanda onlar da kiçik ailə qrupları şəklində səpələnir, marallar mövsümi miqrasiyalar zamanı bir yerə yığılanda isə qızıldərililər də bir yerə toplaşırdı. Bu, eyni zamanda onlar üçün ticarət, bayram və evliliklər mövsümü sayılırdı.
Sadə Amerika qızıldərililəri o dövrdə öz avropalı həmcinslərini təxminən 10.000 il qabaqlayırdı, amma ola bilər ki, Avropadakı ovçularda da bu cür səpələnmə və toplaşmalar mövcud idi. Fransadakı Solutrédə böyük düşərgə və bayram yerlərinin izi görünməkdədir. Şübhəsiz, orda xəbər mübadiləsi də baş verirdi, fikir alış-verişinə bənzər nəyinsə baş verməsi isə şübhəlidir. O həyat tərzində nə ilahiyyata, nə fəlsəfəyə, nə xurafata, nə də nəzəriyyələrə yer qalmırdı. Qorxular – vardı, amma bu qeyri-sistematik qorxular; xəyali təsəvvürlər və qəribəliklər idi – amma fərdi və qısamüddətli. Mümkündür ki, bunların üst-üstə düşməsi də müəyyən təsir buraxırdı. Gerçək qorxunun nəql edilməsi üçün heç olmasa bir-iki kəlməyə ehtiyac duyulur; necəsə tənzimlənmiş qavramlar daha rahat ötürülə bilir.
İbtidai düşüncə və din barədə bu suallara cavab axtararkən, xatırlatmaq yerinə düşər ki, çağdaş dövrdə mövcud olan geridəqalmış və ibtidai tayfalar, tam inkişaf etmiş dilə sahib olmazdan əvvəlki dövr insanının ruhi vəziyyətinə çox az işıq sala bilər. Dil inkişaf etməzdən əvvəl ibtidai insan demək olar ki, ənənə yarada bilmirdi. Bu günün geridəqalmış və ibtidai insanlarının canına isə minilliklərin ənənələri hopub. Onlar çox uzaq əcdadlarınınkına bənzər silahlara və oxşar metodlara sahib ola bilər; amma əcdadlarının düşüncələrində yüngül və səthi təəssürat buraxan şeylər ötən əsrlərin aşınmalarından keçərək, nəsillərdən nəsillərə ötürülərək dərin və qarmaqarışıq qırışlara çevrilmişdir.
§ 2. Dində Tayfa Başçısı.
Dil yaranmazdan əvvəl insanların beynində artıq bir çox fundamental şeylər dolaşa bilərdi. Alt Paleolit insanının əqli fəaliyyəti bizimkinə yaxın idi və bizimki kimi o da qədimdə yaşamış daha azsaylı, daha vəhşi, meymunabənzər əcdadınkının üzərində formalaşmışdı. Sürətlə inkişaf edən psixoanaliz elmi bizim yuxularımız, qeyri-ixtiyari hərəkətlərimiz, uşaqlıq ideyalarımız və ümumiyyətlə, ibtidai düşüncənin müəyyən edilə bilən digər qalıqları arasında bizim təməlimiz olan o primitiv varlığın zatını araşdırır və bu araşdırmalar vasitəsilə bizim duyğularımıza aydınlıq gətirilməsini sürətlə inkişaf etdirir.
Yetkin meymunlar cütləşir və azyaşlıları böyüdür. Gənclər yaşlı erkəkdən qorxur və əgər onun qısqanclığına səbəb olsalar dərhal öldürülür və ya sürüdən atılır. Dişilər isə yaşlı erkəyin qoruduğu kölələridi. Sürüylə yaşayan bütün heyvanlarda münasibətlər bu cür təşkil olunur və ibtidai insanlarda bunun başqa cür olmasını sanmaq üçün heç bir səbəb yoxdur.
İctimai mərifətin də kökündə yaşlı erkəkdən – Ağsaqqaldan, tayfa başçısından qorxu dayanır. Mağaradakı gənclər bu qorxu ilə böyüdülürdü. Onunla bağlı əşyalara toxunmaq çox güman ki, qadağan idi. Onun nizəsinə toxunmağa, ya da yerində oturmağa heç kəsə icazə verilmirdii; necə ki, müasir dövrdə uşaqlara atasının qəlyanına əl dəyməyə, ya da kreslosunda oturmağa icazə verilmir. Bütün qadınlar da çox güman ona aid idi. Kiçik icmaların gəncləri bunu unutmamalıydı. Bunu isə onlara anaları öyrədirdi. Analar onlarda tayfa başçısına qarşı qorxu, hörmət və hesablaşma aşılayırdı.
Nəyəsə qadağa qoyulması; toxunmağın, baxmağın yasaqlandığı şeylər – yəni tabu, görünür ki, insanın beyninə çox erkən mərhələdə yaxşıca oturdulmuşdu. J.J.Atkinson öz Primal Law əsərində dünyanın dörd tərəfində yaşayan sivilizasiyadan uzaq qəbilələrin arasında rast gəlinən ibtidai tabuları ustalıqla təhlil edərkən, qardaşla bacının ayırılması və ögey anayla məsafə saxlamaq tabularını bunlara fundamental səbəb kimi qeyd edir. Yalnız bu ibtidai qanunlara riayət etməklə gənc erkək özünü tayfa başçısının qəzəbindən qoruya bilərdi.
Tayfa başçısı öldükdən sonra ona lütfkarlıq edilməsi də tamamilə başa düşüləndir. O, bir çoxlarının yuxularına girə bilər, kimsə onun öldüyünə şübhə edə bilərdi. Bəlkə o sadəcə yatıb, ya da özünü ölülüyə vurub? Onun ölümündən uzun müddət keçdikdən, artıq onu yalnız torpaq təpəsi və ya daş abidədən başqa heç nə xatırlatmayan zamanlarda da, qadınlar onun necə heybətli və möhtəşəm olduğunu gənc nəsillərə ötürməyə davam edirdi. Əgər öz kiçik qəbiləsi hələ də onun vahiməsi altında qala bilirdisə, demək hələ başqalarına, ya da düşmən qəbiləyə də asanlıqla gücü çata bilərdi. Axı diri olarkən öz tayfasına zülm etsə də həm də onun uğrunda döyüşürdü; indi öləndən sonra bunu niyə etməsin ki? Göründüyü kimi, Tayfa başçısı ideyası ibtidai düşüncə üçün çox təbii idi və gələcəkdə inkişaf etdirilməyə potensialı vardı. Sonralar bu qorxu öz yerini hiss edilmədən Tayfa Tanrısı qorxusuna verdi.
Tayfa başçısının əksi Ana idi; o, kömək edir, qoruyur və öyüd verirdi. Uşaqları itaətə və qorxuya sövq edən də o idi. O, künc-bucaqda pıçıltı ilə danışır və bildiyi sirləri öyrədirdi. Psixoanalistlər Freud və Jung insan düşüncəsinin ictimai ehtiyaclara uyğunlaşdırılmasında ata qorxusu və ana məhəbbətinin hələ də necə böyük rol oynamasını anlamamıza kömək üçün böyük işlər görüb. Uşaqlıq və gənclik xəyalları və fantaziyaları üzərində onların etdiyi ətraflı araşdırmalar ibtidai insanın ruhunu təsəvvür etməyə böyük kömək göstərir. Bu, qeyd etdiyimiz kimi diribaş uşaq ruhuna bənzəyirdi. O, ətrafa ailə başçısının nəzər-nöqtəsindən baxırdı. Onun başçıdan qorxusu və gücsüzlüyü sonralar ətrafdakı təhlükəli heyvanlardan qorxusu ilə bir-birinə qarışırdı.
Qadın ilahələr isə daha xeyirxah və daha zərif təbiətli idi. Onlar kömək edir, qoruyur, fərəhləndirir və ovundururdu. Amma eyni zamanda onlar Tayfa Başçısının bayağı qəddarlığı ilə müqayisədə daha mürəkkəb və sirliydi. Bu səbəbdən ibtidai insan üçün Qadın da müqəddəs qorxu əbasına bürünmüş idi. İlahələrdən qorxurdular. Onlar sirli işlərlə məşğul idi.
§ 3. Dində qorxu və ümid.
Digər fundamental ideya – murdarlıq və lənətlənmişlik ideyası bəşəriyyətin beynində çox güman ki, infeksion xəstəliklərlə tanışlıqdan sonra yaranmış, beləliklə hansısa məkandan və şəxsdən, ya da müəyyən sağlamlıq durumuna malik insandan aralı olmaq ideyası ortaya çıxmışdı. Bir qism tabuların da kökü məhz buradadır.
Deməli, insan əqli fəaliyyətinin ən ilkin çağlarından başlayaraq müəyyən yerlər və şeylərin lənətli ola biləcəyi təəssüratın malik olmalıydı. Bu hiss tələdən qorxan heyvanlarda mövcuddur. Necə ki, pələng cəngəllikdə həmişə getdiyi yolda bir neçə pambıq ip görsə yolunu dəyişir. Azyaşlı uşaqlar da həkimlər və ya böyüklər tərəfindən asanlıqla nəyləsə qorxudula bilir. Başqa qism ideyaların, nəydənsə qaçmaq və çəkinmək ideyalarının insanlarda yaranması labüd idi.
Nitq inkişaf etməyə başlar-başlamaz bu fundamental duyğular sistematikləşməyə və yadda saxlanılmağa başladı. İnsanlar danışaraq bir-birlərinin qorxularını möhkəmləndirməyə, qadağan olunmuş və lənətlənmiş şeylər barədə ümumi tabu ənənəsı yaratmağa başladılar. Lənətlənmə ideyası ilə birgə təmizlənmə və lənətin götürülməsi ideyası da yaranırdı. Lənətin götürülməsi müdrik qoca və qarıların vasitəsi və onların idarəsi ilə baş verirdi; bunu ilkin kahinlik və cadugərliyin rüşeymləri saymaq olar. Lənətin qaldırılmasını, şərin qovulmasını əsaslı şəkildə etmək üçün təsirli işlərə ehtiyac vardı. Öldürməkdən, qan tökməkdən daha təsirli nəsə ola bilərdimi?
Nitq ilk vaxtlar dilsiz valideynlərin verdiyi dərslərə – kötəklərə təsirli əlavə ola bilərdi. Analar bununla uşaqlara təpinər və danlayardı. Nitq inkişaf etdikcə insanlar bunun güclü təsir vasitəsi olduğuna qərar verə, ya da bunu fərz edə bilərdilər. Ola bilər ki, onlar bu şeyləri sirr kimi də saxlayırdılar.
İnsan düşüncəsində paralel gedən iki xətt mövcuddur: onlardan biri hiyləgər sirlilik, digəri – güman ki, daha gec yaranmışı – başqalarını təəccübləndirmək və təəssürat yaratmaq xəttidir. Sirlər isə, necə deyərlər, sonradan paylaşılmaq üçün yaradılır. İbtidai insanların bu sirləri də müəyyən dərəcədə açıq və görklü qəbul mərasimlərində saf gənclərə ötürmək üçün gərəkli idi. Üstəlik, insan düşüncəsindəki müəllimlik ruhu da daim aşıb-daşır: “nəyi etməməyi öyrətmək” çoxumuzun sevdiyi işdir. Oğlanlar, qızlar, qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş əhatəli qadağalar da çox güman ki, insanlıq tarixinin çox qədim çağlarında yaranmış və istismar üçün əlverişli vasitələrə çevrilmişdi.
Qurban ənənəsi özü də ikili mənşəyə malikdir. Bunlardan biri tayfa başçısını razı salmaq, digəri isə eyni zamanda ətrafdakılara güclü təsir buraxacaq fəaliyyət nümayişi idi. Çox güman ki, işin magik tərəfi, razı salmaqla müqayisədə həmişə mövcud olub. Qurban nəyisə dəf edir, nəyisə qüvvətləndirir və bunları etdiyi üçün düşünülürdü ki, bütün bunlar Tayfa Tanrısına çevrilmiş Tayfa Başçısı məmnun edildiyi üçün baş verir. Halbuki bu işlər baş verməsi gərəkdiyi üçün baş verir, insanlara isə böyük təsir buraxırdı.
Ardı var
İngiliscədən tərcümə: Firudin Allahverdi
