Yeni il gəldi, həmrəylik günü də həmişəki kimi onunla birgə qeyd edildi.
Düz 30 il bundan öncə baş verənləri çox dərin eyforiya ilə qarşılamışdıq, Naxçıvanda sərhədlərin sökülməsini yəni. Amma bu da həqiqətdir ki, anlayışlar, hadisələrə reaksiya zaman-zaman dəyişir.
Kiçik xatirə: Yaxşı yadımdadır, hardasa 1998-ci ilin yayı olardı, bir neçə gənc mərhum akademik Azad Mirzəcanzadənin kabinetində oturmuşduq, tövsiyələrini dinləyirdik. Dəyərli akademik bu dəfə bizə nəzakət qaydaları haqda danışırdı. Deyirdi ki, təbrik hər zaman şəxsi olmalıdır, şəxsən və əl ilə – çap olmaz – məktub şəklində yazılmalıdır. O zamanlar da internetin ölkəmizdə yeni yayılmağa başladığı zamanlar idi, hələ şəxsi bilgisayarım olmasa da özümə e-mail açmağı düşünürdüm. Anlayırdım ki, daha bunsuz getməyəcək, çağdaş dünyadan bu qədər geri qalmaq qorxulu gəlirdi mənə.
Akademik sözlərini bitirəndən sonra sual elədim ki, amma indi artıq e-mail çıxıb, insanları məsələn, elektron poçtla da təbrik etmək olar da? Cavabında çox bərk əsəbiləşmiş akademik dedi ki, onu kimsə e-mail ilə təbrik etsə, tapıb necə lazımdı dərsini verərdi. Təbrik əl yazısı ilə, manuskriptlə olmalıdır, nəzakət bunu tələb edir. Bu tiradadan sonra təbii ki, susmalı oldum.
Hazırda zaman bu mükaliməni yersiz edib. İndiki zamanda, artıq nəinki e-mail, hətta müxtəlif messengerlər varsitəsilə yollanan təbriklərdə sözlərin belə olmadığı, insanların müxtəlif smile, GİF və ya şəkil vasitəsi ilə mətnsiz-sössüz təbriklər yolladığı, əhalinin böyük hissəsinin faktiki mixi yazıya keçdiyi bir zamanda bu haqda nəsə demək mənasızdır, zaman hər şeyi həll edib. Lakin üstündən 30 il keçən, “Həmrəylik günü” kimi yozulan hadisələr haqda refleksiyaya dəyər. Hər halda bu bayramın səbəbləri haqda hər ildönümündə çoxları yazır və müxtəlif fikirlər yürüdür.
Maraqlıdır, görəsən o zaman hansı haldaydıq ki, Azərbaycanı özünün bir hissəsi bilən – bu haqda onun rəsmiləri dəfələrlə bəyanat verib, hər zaman da belə düşünüblər – İranla sərhədimizi açmağı “birləşmək” hesab edirdik? İrana birləşmək üçün? Nəzərə alsaq ki, “Cənubi Azərbaycan” konsepti sırf sovet propaqandasının məhsulu idi, o zaman hadisənin daha da absurd tərəfi üzə çıxacaq. Sovetə dərindən nifrət bəsləyən kütlə İranla olan sərhədləri elə onun yaratdığı propaqanda qəliblərinə uyğun düşüncədə açır? Təxmin edək ki, Türkiyənin şərqini “Qərbi Ermənistan” adlandıran ermənilər götürüb həmin sərhədi sökür, biz də kənardan tamaşa edirik. Necə təsir bağışlayardı?
Kiçik haşiyə: Bu müqayisəni qüsurlu hesab edərək əks-arqument gətirəcək olanları özüm qabaqlayım – «ermənilərdən fərqli olaraq, Cənubda bizim xalq yaşayır». Tənqidə dözmür, çünki müqayisə edilən ölkələrdə yaşayan əhalinin hansı dildə danışmasının əhəmiyyəti yoxdur, istənilən halda hər biri öz ölkəsinin vətəndaşıdır və pasportunu daşıyır. Başqa təfsirləri isə separatçılardan 30 ildən çox əziyyət çəkən, ölkəsinin ərazi bütövlüyü pozulmuş Azərbaycan vətəndaşları anlamalıdır hər halda.
ReAL sədri İlqar Məmmədov öz facebook postunda 1989-dakı sovet-İran sərhədlərinin sökülməsini Berlin divarının uçurulması ilə müqayisə etdi. https://www.facebook.com/ilgar.mammadov.94/posts/2820094984713546
Ən azından təəccüblüdür, bölünmüş bir şəhərin, işğal ərazilərində yaradılmış iki alman dövlətinin birləşməsi üçün edilmiş və əslində “soyuq müharibə”yə son vermiş bu addımı bizdə baş verən hadisə ilə necə müqayisə etmək olar? Yenə də, üstündən 30 il keçəndən sonra da hadisələrə sırf romantik baxışlarla rastlaşırıq, yoxsa necə?
Axı o zaman nəinki “Cənubi Azərbaycan”, hətta Azərbaycan Respublikası deyilən bir anlayış mövcud deyildi, yalnız SSRİ tərkibində Azərbaycan SSR və İrandakı Azərbaycan ostanları vardı. İranda həmin aksiyanı o zaman “xalqın birləşmək istəyi” kimi interpretasiya etmişdilər (yəni İrana, başqa dövlət yox idi ki orada), sonra baş verən 20 yanvarda da İran rəsmiləri bunu “xalqın dini hisslərinin təzahürü” kimi qələmə verirdi, indi artıq düşünməyə başlayıram ki, ola bilsin buna həqiqətən də inanırdılar. İran üçün mövcud Azərbaycan Respublikası 200 il əvvəl işğal edilmiş, bu gün də separatçı bir qurum kimi mövcud olan öz ərazisidir, bunu da anlamaq gərəkdir. Azərbaycan Respublikasının da siyasi gündəliyində “Cənubi Azərbaycan” punktu yoxdur, bu haqda hələ uzun illər öncə Heydər Əliyev bəyanat vermişdi.
Amma bütün bunlara rəğmən artıq 30 ildir bayram etdiyimiz “Həmrəylik günü” mövcuddur. 1989-da nəyin baş verməsindən asılı olmayaraq, bunun sırf rəmzi məna daşıması, ola bilsin, pis deyil.
Lakin çağdaş toplumda hamı necə həmrəy ola bilər? Belə bir şey mümkündürmü? Mümkündürsə, bunu necə izah etməli? Fikrimcə bunun ən uyğun açılımını bu dəfə başqa ReAL yetkilisi Erkin Qədirli öz facebook səhifəsində verdi:
“Həmrəylik hamının eyni düşünməsi anlamına gəlməməlidir. Bu, heç mümkün də deyil. Həmrəyliyin siyasi anlamı dövlətin təsirli, səmərəli və ədalətli ola bilməsindən asılıdır. Dövlət, onun ərazisində yaşayanları bir siyasi millətə aid olduqlarına inandıra bilirsə, ölkədə həmrəylik olur. Dövlətlər bunu əsasən güc yoluyla edirlər. Dövlətin yetərli gücü varsa, o, təsirli ola bilir. Dövlət gücünü tətbiq etmək ehtiyacında olmayanda, o, səmərəli olur. Dövlətin gücü insanların yadına düşməyəndə, o, ədalətli olur. Amma bütün hallarda güc olmalıdır.
Dövlətimizin təslirli sayılması üçün yetərli gücü vardır. Səmərəlik məsələsində də irəliləyiş var. Əsas problem dövlətimizin hələ də ədalətli ola bilməməsindədir. Amma orası da aydındır ki, ədalət ən sonda çözülən problemdir. Dövlət hər şeydən öncə güc məsələsidir. Avropa dillərinin çoxunda həmrəyliyi bildirən sözün (solidarity) kökü Latın dilndə “solidus” sözündən gəlir – “möhkəm”, “bütöv” deməkdir. Gücsüz dövlət ədalətli ola bilmir. Dövlətimizin gücünü ədalətə yönəltməyin zamanı gəldi. Bütövlüyümüzü də qaytarmalıyıq.”
Bu fikirlərdə həmrəylik anlamı ilk öncə dövlət anlayışı ilə uzlaşdırılır və həqiqətən də inandırıcı görünür. Amma çox-çox maraqlıdır ki, həmin bu “Həmrəylik günü” ideyası mövzusunda nəinki cəmiyyət içərisində, hətta bir siyasi partiya içində də sədrlə digər bir funksioner arasında fikir ayrlığı yaranır.
Bu isə cəmiyyətimizdə sözügedən ideyaya dair mövcud kəskin təzadların çox bariz göstəricisidir.