Fəlsəfə ilə ilk tanışlığım universitet illərinə təsadüf edir. Qarışıq fikirlər, bir-birini təkzib edən mülahizələr, beyin yandıran ideyalarla zəngin bir sahə kimi yadımda qalıb. Hətta yadımdadır ki, o vaxt fəlsəfə dərsində müəllim indi adını xatırlamadığım hansısa qaydanı xeyli izah etdi, amma heç kim başa düşmədi. Axırda qayıtdı ki, loru dildə deyirəm, yadda saxlayın: “Qurbağa yaşıldır, xiyar da yaşıldır, deməli, qurbağa da xiyardır”. İki fikirdən çıxan üçüncü fikir doğrudur-nədir, belə bir qayda idi.
Təbii ki, o vaxtlar fəlsəfənin fənn kimi, imtahan xatirinə siyahıya salındığını düşünürdüm. Yəni, tətbiq sahəsi haqqında təsəvvürüm yox idi.
Altı il oxuyasan, amma heç nə başa düşməyəsən. Qızıl kimi illəri küləyə verdiyimizi indi anlayıram. Hələ guya mən oxuyan idim, sosial çevrəm vardı, aktivliyim çox idi. İllər bir-birini əvəz etdikcə təhsilin nə qədər vacib, hətta xilaskar olduğunu daha yaxşı başa düşürəm. Təhsil deyəndə böyük çıxır bəlkə də. Təhsil əslində insanlara fikir, mülahizə irəli sürməyi, müzakirə mədəniyyətinə, öz fikrinə sahib olmağı, qısası, düşünməyi öyrətməlidir. Biz isə teoremi başa düşmək əvəzinə əzbərləyirdik. Universitetdə hansısa tərifi onu yaradan adamın yazdığı kimi söyləməsən, deyirdilər ki, bilmirsən. Tərif necə yazılmışdısa, mütləq o formada da deyilməliydi. Ona görə də, universitet tələbəsinin üzünə mikrofon tutanda 3 cümləni dalbadal, səlis deyə bilmir. Hələ məktəb şagirdini demirəm. Ona görə, oxuduqlarımızın çoxu yadımızda qalmayıb. Amma nə bilmək olar, bəlkə də təhsil elə öyrənilənlərin hamısı yaddan çıxandan sonra yerdə qalanlardır?!
Filip Stoksun “Dünyanın 100 ən böyük mütəfəkkiri” (“Philosophy: 100 esential thinkers”) kitabını yenicə oxuyub bitirmişəm. Kitabda eramızdan əvvəldən tutmuş günümüzə qədər dünyanın ən məşhur filosofları və onların fikirləri haqqında qısa məlumat verilir. Oxuyursan ki, biri deyir, həqiqət sudur, digəri aradan 100 il keçəndən sonra yazır ki, su nədir, onu deyən bilmir, nə danışır, həqiqət nöqtədir. İnanın ki, kitabı oxuyub bitirənə qədər bir-birini təkzib edən mülahizələrin, fəlsəfi istiqamətlərin sayını-hesabını itirdim. Sonra məndə belə bir sual yarandı: bu fikirlər cəmiyyət və dövlətə necə faydalı ola bilər, və ya olubmu?! Sadalayım, özünüz qiymət verin.
Dünya tarixinin ən önəmli hadisələri fəlsəfi baxışların sayəsində formalaşıb; XX əsrin iki böyük super dövləti ABŞ və SSRİ Tom Paine və Karl Marksın fəlsəfi baxışları ilə idarə edilib. Qadınların səsvermə hüququ Wollstonecraft-ın fikirlərindən sonra ciddiyə alınıb. İntibah dövrü Volterin adı ilə bağlıdır. Bir sözlə, fikir tarixi dünya tarixini yaradıb.
Amma bütün bunlar minlərlə fəlsəfi cərəyanın toqquşması, inkişafı, bir-birini inkarı ilə mümkün olub. Filosofu bol olan dövlətlər daha yaxşı idarə edilib, daha sistemli, daha güclü olub. Tarixə kiçik ekskursiya etsək, görərik ki:
Miletli Fales (e.ə 620 – 540) qərb düşüncə tarixinin ilk təbiətşünası, analitik filosofu olub – yunan idi. O, dünyanın sudan ibarət olduğu fikrini irəli sürmüşdü və bu fikir, az qala, XVIII əsrə qədər fəlsəfədə özü yerini qorumuşdu.
Pifaqor “həyatda doğru olan yeganə şey rəqəmlərdir” deyirdi – yunan idi. Reinkarnasiya, ölümdən sonrakı həyat, ruhun dəyişməsi və s. kimi mövzulara eramızdan əvvəl IV əsrdə baş vurmuşdu.
Ksenefon “dünya böyük bulanıq çamırdan ibarətdir” deyirdi – yunan idi.
Heraklit həyatın od, su, torpaqdan qurulduğunu, dəyişməyən tək şeyin dəyişiklik olduğunu deyirdi – yunan idi.
Eleyli Zenon dünyanın sonsuz sayda nöqtələrdən ibarət olduğunu deyirdi – italyan idi.
Sokrat “bilirəm ki, heç nə bilmirəm” deyirdi – yunan idi, Afinada doğulmuşdu. Əxlaq fəlsəfəsinin atası hesab edilir.
Platon qərb fəlsəfə tarixində ən dərin iz buraxan mütəfəkkirlərdən idi. Aristotel astronomiya, siyasət elmi üzrə əsərlərin müəllifi idi. Demokrit “dünya bölünməz atomlardan ibarətdir” deyirdi. Hamısı yunan idi.
Seneka ispan, Mark Avrelius, Qalileo Qaliley, Makiavelli italyan, modern astronomiyanın banisi Kopernik polyak, Erasmus holland, Frensis Bekon, Tomas Hobbes, Con Lokk, Con Stüart Mill, Darvin, Keyns, Bertran Rassel, Alan Türinq ingilis, (hələ XVII əsrdə “hüququn üstünlüyü olmadan insan həyatı olduqca tənha, kasıb, əzazil və qısa olardı” demişdi), “düşünürəmsə, demək varam” fikrinin müəllifi Rene Dekart, Volter, Sartr, Kamyu, Durkhaym fransız, Spinoza, Eynşteyn yəhudi, Leybnits, Kant, Şiller, Hegel, Şopenhauer, Marks, Engels, Nitşe alman, Russo, iqtisadi fəlsəfənin banilərindən Adam Smit isveç, Tomas Peyn, Çarlz Pirs amerikan, Ernst Maks, Ziqmund Freyd, Karl Popper avstriyalı, Lenin, Trotski rus, Levi-Strauss belçikalı, Kurt Gödel çex idi.
Yuxarıdakı filosofların hamısı böyük universitetlərdə dərs deyirdilər, minlərlə tələbə yetişdirirdilər. Təbii ki, həmin tələbələr də sonradan idarəçilikdə yer alıb sağlam, inkişaf etmiş cəmiyyət qura bilirdilər. Ağıllarından yeri gələndə humanist ideyalar naminə, yeri gələndə dünyaya ağalıq etmək üçün istifadə edirdilər. Belə baxıram, düz də edirdilər. Kitabdan uzaq düşən, elmlə arasına süni əngəllər qoyan toplumun sonu, yumşaq desək, başqalarının “ədalətinə” bağlıdır.
Keyns deyirdi ki, dövlət iqtisadi inkişaf dövründə xərclərini azaltmalı, iqtisadi geriləmə vaxtı isə xərcləri artırmalıdır ki, bəlli qrupların yaşaması üçün dövriyyədə pul olsun. Həmin dövrdə Azərbaycan adlanan coğrafi ərazidə qırğınlar gedirdi, dini xurafat at oynadırdı. Nitşe öləndə məşhur olduğunu bilmirdi. Nə bilim, başqa bir filosof inandığı fikri isbat edə bilməyəndə özünü öldürürdü. Dünya beləcə inkişaf edib və bugünlərə gəlib. Bir də dünyaya niyə gəlib, niyə getdiyini bilmədən ömür sürən insanlar, hətta toplumlar var. Onlar sevmir, əvəzində cütləşirlər, yaşamır, sadəcə gəldiyi kimi də çıxıb gedirlər.
Bu gün bizə mənasız gələn hansısa fikir gələcəyin ideoloji bünövrəsi ola bilər. Şəxsi inkişafımıza, dünya fikir tarixini öyrənməyə, həyatı daha mənalı yaşamağa can atmalıyıq. Karantin cəmiyyətin bütün mahiyyətini ortaya çıxardı. İnsanlar boşluqdan nə edəcəklərini bilmirdilər. O vaxt da yazmışdım ki, sən demə, eyibimizi örtən elə iş imiş. Bir balaca boş zamanımız yaranan kimi, bir yer tapıb “iki şiş kabab çəkməklə” vaxt öldürürük. Əlimizin tərsi ilə itələdiyimiz elmin əsirinə çevriləndə fəlakətin səbəbləri haqqında düşünməyi yox, danışmağı sevirik. Hadisələrin mahiyyəti, üç addım öncəsi, kökü haqqında fikirləşməyə vaxt sərf etmək istəmirik. Mahiyyətə vara bilmədiyimizdəndir ki, hər gün bir gündəmlə baş qatmaq mümkün olur, nəyisə xatırladıb, nəyisə unutdurmaq rahatlaşır. Bir sözlə, çox yaxşı idarə edilən oluruq.
Gücüm artdıqca, ədalətim də artacaq deyirlər. Çalışın, güclü olun. Güc isə fiziki məfhum deyil, psixoloji-elmi əsaslarla mümkündür. Dünya elmləri ilə yaxından tanış olmağa, bacardıqca onların olduğu yerlərə, mühitə can atmalıyıq. Onların heç biri alınmasa, ən azı, bugünün rəqəmsal dünyasında əlçatan olan bir çox informasiyalarla yaxından tanış olmalıyıq. Bunları etməyən cəmiyyət gələn-keçən hamı, hər şey tərəfindən “modern işğala” məruz qalacaq.