İnformasiya kirliliyində kimə, nəyə və niyə inanmaq lazımdır?
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının hal-hazırkı qlobal böhranı pandemiya elan etməsindən sonra dünya miqyasında, o cümlədən Azərbaycanda da müxtəlif konspirasiyalar, bir sıra şayiələr və əsassız iddialar səslənməyə başladı. Virusun bioloji silah olmasından tutmuş, onu 5G yeni nəsil mobil texnologiya ilə əlaqləndirənlər də oldu. Bu, heç də yeni bir tendensiya deyil və saxta xəbərlər modern həyatın ən qaçılmaz reallığı sayılmaqdadır.
Təsadüfi deyil ki, insan növünün yaranmasını dəqiqliklə açıqlayan təkamül nəzəriyyəsi kimi sərrast elmi fakt haqqında qalmaqallar nəzəriyyənin mövcud olduğu 150 illik bir müddətdə səngimədən qala bilmişdir. Elə isə modern həyatın bu cür məlumat kirliliyində, informasiya və dezinformasiyalar ümmanında kimə və ya nəyə inanmaq lazımdır? Təşviş, həyəcan və qorxu yaratmamaq üçün soyuqqanlı olmaqdan əlavə bəşəriyyətin uzun illər ərzində əldə etidyi ən böyük uğurunu – elmi istinad divarı kimi istifadə etmək zərurətə çevrilir. Yalnız elm və elmi mənbələr vasitəsiylə təlatümün içində doğruya tuşlanan oxlar və işarələri tapmaq mümkündür. Bu yazıda həmin işarələr və oxlardan, elmin ən etibarlı qala olmasından bəhs olunacaq.
Azərbaycan da daxil olmaqla dünyada elmin böyük avtoriteti var. Bu, yaxşı haldır. Amma hələ də kifayət qədər çox insan elm, elmi məlumatlara və əldə olunmuş yeni biliklərə çox da əhəmiyyət vermir, hətta bəziləri buna dırnaqarası münasibət göstərir. Bəzi hallarda isə elm şəxsin ya dini, ya siyasi, ya da ümumi dünyagörüşünə, həyat haqqındakı sadəlövh düşüncələrinə əks olduğu üçün qəbul edilmir. Ən ümumiləşdirilmiş halda, bu ondan irəli gəlir ki, insan beyni istənilən yeni informasiyanı beynində əvvəldən mövcud olan, artıq neyronlarına həkk olmuş qavrama modelinə, dərketmə çərçivəsinə əsasən qəbul edir. Qavrama modelinin işıqları altında hansı informasiya daha məntiqli, əslində isə emosional, canayatan gəlirsə, onu da qəbul edir. Bu, elə inanmağın, inancın və bununla əlaqəli olaraq güvənməyin kökündə duran əsas səbəbdir. ABŞ-ın Corciya Dövlət Universitetinin fəlsəfə professoru N.V.Leuyven insan beynindəki bu mental halları “credence” adlandırır (“Credence” bizim dildə etimad deməkdir).
Bu o deməkdir ki, istənilən bilgini insan inanıb qəbul edir, nəinki dini, siyasi, hətta elmi düşüncələri və məlumatların özünü də. Bəs onda necə bilmək lazımdır? Cavab əslində sadədir: elmə inanaraq bilmək. Hər hansı elmi nəticə intuisiyaya, daxili meyllənməyə, inanmaq istədiyinə zidd olsa belə elmə güvənmək. Digər bütün epistemoloji instrumentlərlə müqayisədə ən təhlükəsizi elmə inanmaqdır. Elmin gücü elə onu digər biliyi bilmə vasitələrindən ayıran xarakterindədir -müşahidə, təcrübə, falsifkiasiya və s. Bunlar bilinən şeylərdir və modern elmin ortaya çıxdığı son beş əsrdə elmi düşüncənin əsasını təşkil edib. Bu haqda çox yazlılıb və deyilib.
Hər kəsin, hər qrupun, hər kommunanın həyat, həqiqət və reallıq haqqında öz nisbi yaxınlaşması var. Həyat onsuz da çoxluqla nisbi və subyektiv elementlərdən ibarətdir. Obyektiv reallığı və reallığın təbiətini bilmək doğrudan da çətindir, amma həm reallığın təbiətini bilməyə, həm də obyektiv reallığa elm qədər obyektiv yaxınlaşan ikinci bir vasitə də yoxdur. Onu xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, “obyektiv reallıq” iki mübahisə edənin hansının doğru danışması kimi kiçikmiqyaslı hadisələrdən; xəbər agentliklərinin qərəzsiz informasiya ötürməsində əsas prinsipi olması kimi genişmiqyaslı anlayışdan daha əhatəli termindir. Belə ki, obyektiv reallıq və reallığın təbiəti modern elmin ən güclü və kontr-intuitiv sahəsi olan Kvant Fizikasnın ən əsas mövzularındandır və hal-hazırda obyektiv reallığı dərk etmədə kvant fizikası qədər yaxınlaşmış ikinci bir nəzəriyyə və dünyagörüş yoxdur. Heç elmin içində belə bu cür başqa nəzəriyyə yoxdur. Bu sahənin fizikaçıları reallığın təbiətini anlamaq üçün baş sındırmaqdadırlar. Obyektiv reallığa başqa yaxınlaşmalar, dini, mistik, hətta fəlsəfi izahvermə səyləri, kvant fizikasının yaxınlaşması və bilməsi yanında yalnız və yalnız uşaq oyuncağı kimi sadə, primitiv və əldəqayırma ola bilər.
Modern elmdə başqa faktorlar da var ki, elmi ən etibarlı qalaya çevirir. Bu da ondan ibarətdir ki, indiki elmi təcrübələri aparmaq üçün çoxlu vaxt və resurs lazımdır ki, onları təkrar edə biləsən. Uzun illər davam edən, yüzlərlə, bəzən minlərlə elm adamının cəlb olunduğu, coxbüdcəli elmi araşadırmalardan söhbət gedir. Bunların heç birini “dini yoxsa fəlsəfi yoxsa siyasi yoxsa elmi yoxsa …?” kimi “yoxsa”lar ayrıcında qalan tək adamın, öz daxili dünyasına qapılmış fərdin, cəmiyyətdəki lazımsız qısqacların, yersiz məhdudiyyətlərin içində itib-batan individualın təkrarlaması mümkün deyil.
Üstəlik saxta xəbərlərin, təsadüfi viral məlumatların, şəkillərin və videoların data zəhərlənməsinə məruz qoyduğu 21-ci əsrin insanı nəyəsə inanmalıdır və bu halda inanmaq üçün elmdən başqa sürətli və epistemoloji kəsə yol yoxdur. Elmi dünyagörüş digərlərilə müqayisədə lokal, epizodik, şərtlənmiş (biased) deyil, baxmayaraq ki, hər hansı individual alim və araşdırmaçı şərtlənmiş və önyarğılı ola bilər. Onların şəxsi teoriyaları və təmayülləri epizodların toplanıb kollektiv, uzunmüddətli biliklərə çevrilməsi fonunda yavaş-yavaş əriyib yoxa çıxır. Beləliklə, elmi mədəniyyət zamanla öz-özünü daim tənzimləməkdədir.
Məhz yuxarıda sadalananlara görə həqiqətin ən etimad olunan meyarı kimi elm qəbul olunur. Çox vaxt həqiqətin eventual mürəkkəbliyi haqqında şikayət eşidirik. Onu bir daha xatrılatmaq lazımdır ki, qəlizlik və mürəkkəblik universal xarakter daşıyır və bu, kainatın öz ömrünün indiki mərhələsində olmasının təbii nəticəsidir. 14 milyard ilə yaxın yaşı olan kainat öz ömrünün ortasındadır və ancaq bu halda insan və insan psixologiyası kimi kompleks fenomenlər ortaya çıxa bilərdi. Başqa sözlə, kainatın əvvəlində və sonunda əgər həyat mümkün olsaydı, çox həqiqətlər su içimi təki sadə olardı. Həqiqətin çox zaman mübahisəli olmasında aşağıdakı iki ən çox rastlanan mozaikanı sezmək mümkündür, hansı ki, elm hər ikisini də nəzərə alır və bununla da özünü tarazlayır:
Həqiqətin hissələrinin sayı
Həqiqətin hissələrinin sayı artdıqca onun mürəkkəbliyi də artır. Mürəkkəb həqiqətlərin çoxu həm də özündə xeyli dərəcədə artmış abstraksiya ehtiva edir. Həqiqətin hissələrinin kəsişməsi artdıqca onların bir-birinə münasibətini bilmək də zərurətə çevrilir. Bu nöqteyi-nəzərdən elmin reduksionist metodologiyası iddiaları, hipotezləri parçalarına ayırır, hissələri analiz və sintez edərək onları çək-çevirə salır və nəhayət çoxbucaqlı həqiqətə çatmağa cəhd edir.
Həqiqətin natamam xarakteri
Bəzi hallarda həqiqət tam aydınlaşmır, natamam həqiqətlə kifayətlənmək lazım gəlir. Elm bu halda belə öz legitimiliyini qoruyur. Verilmiş şərtlər daxilində dəqiq olmayan ölçmələr haqqında o, xəta payı anlayışını istifadə edir. Ölçmə ancaq müəyyən xəta miqdarına qədər nadəqiqlikdən sığortalanır. Əslində, eksperimentlər vasitəsilə əldə olunmuş bütün datalar və empirik faktlar ancaq müəyyən xəta payına qədər həqiqiliyə çatır.
Bu üsullar və metodologiya elmin tarixin sınaqlarından üzüağ çıxmasında rol oynamış əsas faktorlardır. Təsəvvür etmək çətin deyil ki, ancaq bu üslubdakı elmin köməyilə ən adi fakt – Yerin kürəşəkilli olması aydınlaşmış; raketlər kosmosa uça bilmiş, saniyələr tərtibində kommunikasiya yaradan smartfonlar həyatın ayrılmaz parçasına çevrilmişdir. Təsadüfi deyil ki, Oksford kimyaçısı və 70-dən artıq elmi-kütləvi kitabın müəllifi P.Atkins deyir: “Hesab edirəm ki, elmi metodun izah edə bilməyəcəyi heç bir şey yoxdur. Həqiqətən, elm dediyimiz təşəbbüsdə kollektiv insan ağlının səyahətindən məmnun olmalıyıq”.
Beləliklə, həyat haqqındakı istənilən ciddi dünyagörüşün inteqrallığını qorumaq üçün yenə də ən etibarlı qala elmdir. Məlumat kirliliyi dənizində elmin gəmisi həmişə insanı sağ-salamat sahilə çıxara bilmə iqtidarındadır. Yalnız ciddi, rəsmi və elmi mənbələrə güvənmək, bu işdə məharəti olanların və peşəkarların təbliğatına qulaq asmaq vacibdir. Elə hesab etmək olar ki, bundan daha optimal yol yoxdur.