Təbii olaraq belə böyük dəyişikliklərin yeganə səbəbi insan sağlamlığı kimi ali məqsəd deyil. Məsələ ondadır ki, son dövrlər dünya səhiyyəsinin getdikcə kəskinləşən bir neçə nəhəng problemi var: dünya əhalisinin sayı durmadan artır, onlar arasında yaşlıların nisbəti də həmçinin. 2030-cu ilə yer planetində 656 milyon (əhalinin 11,5%-i) 65 yaş üzəri insan yaşayacaq. Məntiqə uyğun olaraq bu da səhiyyə xərclərinin sürətlə artması deməkdir. 2013-cü ildə dünya üzrə səhiyyə sektoruna 7,83 trillion dollar xərclənmişdisə, bu rəqəm 2040-ci ilə 18,28 trillion dollar olaraq proqnozlaşdırılır.
Bu artışa əks tendensiya olaraq da tibb işçilərinin sayı bütün tibbi ixtisaslar və pillələr üzrə ildən-ilə azalır. PwC (PricewaterhouseCoopers) hələ keçən il belə bir məlumat yaymışdı ki, növbəti 10 il ərzində dünya üzrə təxminən 40 faiz həkim yerləri boş qalacaq.
Bütün bu problemlərlə ayaqlaşmaq üçün səhiyyənin digital texnoloji yeniliklərə əl atmaqdan başqa yolu qalmayıb. Yalnız işıq sürətli analiz və sintez üzümüzə gələn çətinlikləri dəf etməyə bizə kömək edə bilər.
Gen-qayçısı (CRISPR – Cas9): bu barədə keçən il ərzində AzLogos kifayət qədər ətraflı yazdı. İnsan bu gün hardasa bütün canlı hüceyrə və orqanizmlərin genetik kodunu optimizasiya edə bilir. Bütün dünya tibbi bu texnologiya vasitəsilə bir çox irsi xəstəliklərin və xərçəngin müalicəsində inqilab gözləntisindədir.
Brain-Computer Interface: bu sistemlər adətən neyrocərrahi yolla beynin müəyyən mərkəzinə implantasiya edildikdən sonra, beyin siqnallarını “oxuyub” onları kənar bir cihaza və ya ekzoskeletə – bu məsələn, bir qəza nəticəsində əlini itirmiş insan üçün individual quraşdırılmış robotik əl ola bilər – müvafiq əmrlər şəklində “tərcümə” edir. Eynilə danışma, eşitmə və ya görmə problemləri olan insanların da bu vasitə ilə yenidən ünsiyyət qurması, eşidib və görə bilməsi mümkün olacaq.
3D-hüceyrə “çapı” və ya bioprintinq: canlı hüceyrələrdən ibarət 3D strukturlar – gələcəkdə orqanlar sintez olunacaq. Keçən il dünyanın ilk bu üsulla çap edilmiş kiçicik ürəyi – üstəlik damarları, kameraları və sinir ötürücü sistemləri ilə birlikdə – Tel Aviv Universitetinin alimləri tərəfində ictimaiyyətə təqdim olundu. Bunun üçün onlar insandan piy toxuma hüceyrələrini götürərək onları əvvəlcə kök hüceyrələrə çevirir, sonra buna xüsusi hazırlanmış gel əlavə edib, ürək hüceyrələrinə qədər inkişaf etdirirlər. Daha sonra alınan bu “biomürəkkəb”dən xüsusi 3D printer ürək hazırlanır.
Robotexnika: Bir çox ölkələrdə qocalar evlərində və rehabilitasiya klinikalarında müalicə, eləcə də pasientlərə qayğı və qulluq prosesində müxtəlif təyinatlı robotlar görmək yavaş-yavaş adiləşir. Yaşlı təbəqənin Almaniya kimi getdikcə artdığı ölkələrdə böyük problemə çevrilən personal çatışmazlığı onları əvəzləyəcək və ya işlərini xeyli yüngülləşdirəcək köməkçi sistemlərə kəskin ehtiyac yaradıb.
Bir tərəfdə yaponlar humanoid robotları tibbi assistent və ya gündəlik həyat fəaliyyətində köməkçi kimi artıq çoxdan qəbul ediblər. Digər tərəfdən isə mövzuya böyük skepsislə yanaşan qərbi Avropa cəmiyyəti dayanır: əsasən də robotexnikanın sosial və emosional sahələrdə tətbiqi böyük etik diskussiyalar doğurur. Hələ ki, gəlinən kompromis razılaşma belədir ki, robotexnikaya tibbdə defisitar yox, resurs yönümlü yanaşmaq lazımdır. Yəni robotlar insanlararası münasibəti birbaşa əvəz etməli deyil, bu münasibətdə əlavə yardımçı rolunda çıxış etməlidirlər.
Müxtəlif etik komissiyalar isə hələ ki, hər hansı formada tibbi qayğıya ehtiyacı olan insanların sosial və emosional ehtiyaclarının əsasən robotlar vasitəsilə qarşılanmasında çox dərin etik problemlər görürlər. Əsas arqument isə belədir ki, “insanlararası ünsiyyəti, qulluq və qayğını plastiklə əvəz etmək mümkün deyil”.
Səhiyyə sferasında olan robotexnikanı 3 qrupa ayırmaq olar:
– Asistent robotlar: kiçik tibb personalını və pasientlərin gündəlik fəaliyyətində onları dəstəkləyirlər. Məsələn, pasientlərin hərəkətində onlara kömək edir və ya yüksək çəkili pasientlərin çarpayıdan qaldırılması kimi bir çox irili-xırdalı gündəlik işlərdə personala yardım edirlər. İntelligent çarpayı və ya hərəkət əngəlli insanların hərəkətini təmin edən ekzoskeletlər bunlara misal ola bilər.
– Monitorinq texnikaları: pasientlərin həyati vacib göstəricilərini (nəbz, tənəffüs sayı, ürək ritmi, qan təzyiqi və qanda şəkərin miqdarı) uzaqdan daimi nəzarətdə saxlayır və bu göstəricilərin normadan kənara çıxdığı anlarda ən qısa müddətdə təcili yardım çağırır və ilkin özünəyardım məsləhətləri verirlər.
– Sosial müşayiətçi robotlar: bu robotlar kiçik oyuncaqdan tutmuş, orta boylu ev köməkçisinə qədər müxtəlif formalarda olur. Əsas funksiyaları isə tənha insanların emosional ehtiyaclarını qarşılamaqdır. Belə robotlardan biri xeyli məşhurlaşmış yumşaq suiti kuklası Parodur. Gözlənilənlərin əksinə olaraq Paro qocalar evlərində artıq böyük uğurla tətbiq edilir. Nəticələrdən isə hər kəs – həm tibbi personal, həm də pasientlər – razıdır. İlkin müşahidələrə əsasən hətta 70-80% pasientdə Paro stress, təşviş, depressivlik və yuxu pozuntularına müsbət təsir göstərir və əksər hallarda sakitləşdirici və yuxugətirici dərmanların daha az təyin edilməsinə gətirib çıxarır.
Bu mövzuda olan araşdırmalar və müşahidələr sosial robotların demensiyadan əziyyət çəkən pasientlərə sakitləşdirici və stress azaldıcı təsirini göstərir.
Süni İntellekt, Telemedisin, Wearables, Augmented Reality, Virtual Reality …
Əlavə təqdimata ehtiyacı olmayan Telemedisin demək olar ki, ilkin şübhələrə baxmayaraq həkimlər arasında yayılmağa davam edir. SARS-CoV-2 isə bu prosesə ən böyük təkanı verdi. Yoluxma təhlükəsinə görə həkim kabinetləri və klinikalara fiziki olaraq gələ bilməyən pasientlər video zənglərlə onlara müraciət etməyə məcbur oldular. Bu məcburiyyət skeptik həkimlərin də bu xidmətləri tətbiq etməsinə səbəb oldu.
Hal-hazırda qərbi Avropanın bir çox ölkəsində əsasən də yaşlı və ya fiziki məhdudiyyətli pasientlər mütəmadi öz ailə həkimləri ilə video bağlantı yaradır, şikayətlərini və suallarını birbaşa müalicə həkiminə ünvanlaya bilirlər. Yaxın gələcəkdə isə pasientlərin qollarındakı smartwatch və digər “wearable” cihazlar onların vital parametrləri barədə əvvəldən həkimlərə informasiya verəcək və beləliklə müalicəyə nəzarət daha başqa müstəviyə keçəcək.
Elektronik pasient kartının tətbiqi prosesi səhiyyə işçilərini bütün təkrari dokumentasiya və pasientləri lazımsız təkrari müayinə yükündən azad edəcək. Hər bir pasient bununla öz “xəstəlik tarixini” daim öz cibində – smartfonunda gəzdirəcək. İllər əvvəl çəkilmiş elektrokardioqramma ya kompyuter tomoqrafiyasının cavabı üçün evin hansısa küncünü axtarmaq lazım gəlməyəcək.
SARS-CoV-2 pandemiya təhlükəsinin olmasını da ilk olaraq süni intellekt proqramları vasitəsilə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatından əvvəl BlueDot kompaniyası açıqlamışdı.
Süni intellekt həm də indiyə qədər təbabətə məlum olmayan bir çox səbəb-nəticə əlaqələrini aşkar edə bilər. Məsələn, depressiyanın müalicəsində bilinən əngəllərdən biri antidepressant seçimidir. Eyni antidepressantın eyni depressiv sindromda müxtəlif pasientlərdə eyni müalicə effektini verməməsi psixiatrlara çoxdan məlumdur. İndinin özündə əksər hallarda antidepressant seçimi preparatın əlavə təsirlərinə əsaslanaraq və ya çox sadə “sınaq və səhv” metoduna görə seçilir. Texas Southwestern Universitetində aparılan maraqlı bir araşdırmada depressiya diaqnozlu pasientləri iki qrupa ayıraraq onlara ya sertralin (bir antidepressant) ya plasebo verilib və 8 həftə ərzində simptomatikada dəyişikliklər müşahidə olunub. Bütün pasientlərin tibbi göstəriciləri və əsasən də Elektroensefaloqrammları (EEQ) süni intellekt proqramına daxil edilib. Nəticədə proqram antidepressanta müsbət reaksiya ilə pasientlərin EEQ-si arasında əlaqə taparaq, 65% dəqiqliklə əvvəldən hansı pasientin preparata müsbət, hansının mənfi reaksiya verəcəyini təyin edə bilib.
Kaliforniya Universitetində başqa bir oxşar araşdırmada machine learning alqoritmlərin köməyi ilə Alsheymer xəstəliyini ilkin simptomlar meydana çıxmazdan 6 il əvvəl FDG-PET (FluoroDeoksiGlükoza Pozitron Emission Tomoqrafiya) “şəkilləri” vasitəsilə təyin etməyə nail olunub.
Və bu yalnız yolun başlanğıcıdır. Növbəti onillikdə süni intellekt ən nadir rast gəlinən genetik pozuntuları da xarakterik xarici görünüşə görə təyin edə biləcək. Bir çox həkimlər üçün belə genetik pozuntuların (Mabri sindromu, Kabuki sindromu) diaqnostikası məhz nadir rast gəlindiyinə görə çətinliklər törədir.
Augmented Reality (AR) və Virtual Reality (VR) cihazları hamımıza əsasən oyun və əyləncə sektorundan məlumdur. Ona görə də bu texnologiyaların təhsildə rolunu təsəvvür etmək çətin deyil. Universitetdə oxuduğumuz vaxtlar cərrahiyə kafedralarında əməliyyatlara gedəndə cərrahın başının üstündən əməliyyata baxmaq üçün xüsusi stullardan istifadə olunurdu. Hətta bununla belə cərrahın nə etdiyini əksər vaxtlar heç görə bilmirdik. İndi VR gözlüklərlə qərbdə tibb universitetlərinin tələbələri əməliyyatları birinci şəxs, yəni cərrahın perspektivindən izləyə bilirlər.
Bir Harvard Business Review araşdırmasına əsasən VR texnologiya ilə təlimlər keçən cərrahların performansı ənənəvi təhsil alanlara nisbətən 230% daha yüksək olur.
Wearables dedikdə müxtəlif sensorlarla təchiz olunmuş “geyinilə-taxıla bilən” cihazlar nəzərdə tutulur: bu nəbz, təzyiq, temperatur, oksigenin qanda saturasiyası, hətta elektrokardioqramm və digər tibbi göstəriciləri ölçən smartwatch ola bilər (məsələn, Fitbit Ionic, KardiaMobile6L) və ya meditasiya, yuxu prosesinin keyfiyyətini artıran headband (məsələn, Muse headband).
Nanotexnologiyalar barəsində o qədər eşidirik ki, bəzən insana bu, hətta qeyri-aktual mövzu kimi gəlir. Baxmayaraq ki, nanotexnologiyaların əsas faydaları tibbin üfüqlərində yeni görünür. Hələ 2014-cü ildə Max-Planck İnstitutunda qan və orqanizmin digər mühitlərində hərəkət edə və kənardan idarə edilə bilən mikrobotlar hazırlanmışdı. Pillcam isə hal-hazırda qastroenteroloji təcrübədə istifadə olunan qeyri-invaziv müayinə metodudur. MIT (Massachussets İnstitute of Technology) də 2018-ci ilin sonlarında elektronik, uzaqdan idarə oluna bilən diaqnostika məqsədli və həm də orqanizmin hədəf bir bölgəsinə dərman ifraz edən “həb” hazırladı.
Gələcəyin həkimi hansı kompetensiyalara sahib olmalıdır?
Yeni texnologiyaların gündəlik tibbi fəaliyyətə nüfuzu əsasən həkimlərin bu texnologiyalara yaxından bələd olmalarını tələb edir. Elmi tədqiqatların daha çox aparıldığı universitet klinikaları buna görə müraciət edən həkimlərdən get-gedə Matlab, SPSS, R kimi statistik proqram və ya hər hansı digər proqramlaşdırma dili bilgisi tələb edirlər. ABŞ-da 2013-cü ildən klinik informatika üzrə rezidentura təhsili açılıb. Məqsəd tibbi informatika sahəsində mütəxəssis həkimlərin hazırlanmasıdır. Çünki yalnız tibb işçilərinin özləri öz gündəlik fəaliyyətlərində onlara nəyin daha vacib olmasını təyin edə bilərlər və bununla da səhiyyə üçün daha effektiv digital infrastruktur yarada bilərlər.
Səhiyyə bütövlükdə, əsasən də həkim-pasient münasibətləri böyük bir paradiqma dəyişikliyinin astanasındadır. Əslərdir hakim olan “pasient öz xəstəliyi barədə həlledici, əhəmiyyətli bir şey bilmir ya da bilə bilməz” mühakiməsi çoxdan geridə qalıb. Bu gün pasientlər Dr. Google ilə istənilən patologiya haqda tibb mütəxəssisləri qədər informasiya toplaya bilərlər. Bununla da pasientin diaqnostika və müalicə prosesində verilən qərarlarda haqlı iştirakı qaçınılmazdır. Bu təkcə texnoloji yox, həm də kultural transformasiyadır. Pasientlərə “internetdən uzaq durun”, “orda yazılanlara inanmayın” deyərkən yaxşı düşünmək lazımdır. Bəlkə də bu, pasientin internetdən yox, sizdən həkim kimi uzaq durmasına gətirib çıxara bilər. Birdəfəlik qəbul etmək lazımdır ki, pasientlər onsuz da öz sağlamlıq ya xəstəlikləri barədə məlumatları internet üzərindən əldə edirlər və bu tendensiya artan istiqamətdədir. Bundansa onlara yol göstərmək – məsələn, hansı mənbənin daha etibarlı olmasını demək daha məqsədəuyğun olar.
Yaxın gələcəkdə isə get-gedə səhiyyə xidmətlərinin əsas tətbiq yeri, xüsusilə də profilaktika və müalicənin müşahidəsi, klinikalardan pasientin birbaşa olduğu yerə – ev, iş yeri – daşınacaq.
Yeni texnologiyaları səhiyyə sektoruna da tətbiq etmək istəyən investorlar burada istehsalat, nəqliyyat və energetika sahələrində rastlaşmadıqları bir çətinliklə üzləşirlər: tibb sahəsi nədənsə texnoloji yeniliklərə gözlənildiyi qədər tez adaptasiya ola bilmir. Burda əsas maneə qəribə görünsə də tibb işçilərinin özləridir. Təbabət həddən artıq sərt ierarxik struktura malik bir sistemdir. Yəni dəyişikliyi təklif və tətbiq edə biləcək statusa malik olanlar illərini bu sahəyə vermiş, öz sahələrinin tanınmış mütəxəssisləridir ki, onlar da yaşı 55-60-dan yuxarı kolleqalardır. Onların təhsil aldığı və təcrübə qazandığı tibb mühitində isə, son illərin texnoloji nailiyyətlərindən əsər əlamət də yox idi. Ona görə əksər yaşlı təbəqə həkimlər bu yenilikləri “oyuncaq” hesab edirlər və çox ciddiyə almırlar.
Fizika üzrə Nobel mükafatçısı Max Planck dərin, köklü, oturuşmuş sistemlərin dəyişikliklərə necə rezistent olmaları barədə öz avtobioqrafiyasında (Scientific Autobiography and other papers) belə yazır: yeni bir elmi həqiqətin qəbul edilməsi və tətbiqi, heç də həmişə opponentlərin bu yeniliyə inandırılması yolu ilə baş vermir, sadəcə opponentlər də sonunda nə vaxtsa ölürlər və onların yerinə bu həqiqətlə böyümüş nəsil gəlir.
İkinci məsələ isə həkimlərin biznes və idarəetmə, menecment biliklərinin olmamasıdır. Bu tendensiyanın hara aparacağını da təxmin etmək çətin deyil – onsuz da getdikcə kommersiyalaşaraq öz humanistik başlanğıcını itirən təbabət həkimlər və digər tibb işçilərinin yox, “tech monster”ların əlinə keçəcək. Təsadüfi deyil ki, Google hər il məhz sağlamlıq və səhiyyə sektoruna xərclədiyi milyonları artırır.
General Elektrikin sabiq direktoru Jack Welchin bir sözü var: əgər bir institutdan kənarda olan dəyişikliklərin sürəti daxildəki sürətdən daha yüksəkdirsə, deməli o institutun sonu gəlmişdir. Bugünün səhiyyəsi isə ondan kənarda olan bütün digər sahələrdən digitalizasiya prosesində həddən artıq geridə qalıb. Ümid edək ki, milyonçu bu sözləri böyük biznes korporasiyalarını nəzərdə tutaraq deyib və səhiyyə üçün keçərli deyil.
Mənbələr:
https://www.wired.com/story/ai-epidemiologist-wuhan-public-health-warnings/
https://time.com/5786081/depression-medication-treatment-artificial-intelligence/
http://news.mit.edu/2018/ingestible-pill-controlled-wirelessly-bluetooth-1213
Deutsches Ärzteblatt 10 und 12/2020