Cəfər Cabbarlı 1919-cu ildə Müsavat partiyası sıralarına qəbul olunmuşdu.
İlk cümhuriyyətin devrilməsindən bir müddət sonra – 1923-cü ildə isə gizli müsavatçı kimi zindana atılmışdı.
Həbsindən öncə evində axtarışlar aparılmış və bir sıra əlyazmaları müsadirə edilmişdi. Həmin əlyazmalar arasında “Bakı müharibəsi” adlı əsəri də var idi. Bu əsər Sovet hökuməti tərəfindən yoxa çıxarıldı. Lakin “Bakı müharibə”sinin qeydləri qalır və oradan bəlli olan odur ki, Cabbarlı əsərdə 1918-ci ilin məlum və məşum Bakı soyqırımından danışırmış.
Həbsdən buraxıldıqdan sonra Cabbarlı ideoloji görüşlərinə ən azı zahiri olaraq “əl gəzdirmək” məcburiyyəti hiss etdi və “sosrealizm”in tələbləri ilə ayaqlaşmaq gərəkdiyini anladı.
Sağ qalmağın başqa yolu yox idi.
Lakin 1930-cu illərin əvvəllərindən etibarən Sovet Azərbaycanında hadisələrin gedişatı onu göstərirdi ki, yerli hökumət yeni təftişçiliyə baş vurur. Tanınmış ictimai-siyasi xadimlərin, yazıçıların, şairlərin, alimlərin, sənət adamlarının keçmişi bir daha gözdən keçirilməyə başlanmışdı. Bolşevik rejimi bir zamanlar fərqli ideoloji baxışları müdafiə etmiş adamların mövcud idarəetmə sisteminə sadiqliyinə inanmırdı. Ya da inanmaq istəmirdi. Bununla da, bir növ, 1937 repressiyasına – “qırmızı terror”a zəmin hazırlanırdı.
Yeni təftişçilik kampaniyasından nəsibini alanlardan biri də Cəfər Cabbarlı idi.
“Almaz”, “Sevil”, “1905-ci ildə” kimi “sosrealizm” ruhlu əsərlərinə baxmayaraq, onun da “ideoloji sədaqəti” şübhə altında idi.
Məsələn, ədəbi tənqidçilik fəaliyyəti partiya ideologiyası prinsiplərinə əsaslanan gənc Mehdi Hüseyn 1930-cu illərin əvvəllərindəki məqalələrdə Cəfər Cabbarlıya qarşı, ədəbiyyatşünasların təbirincə desək, vulqar sosioloji mövqedən kəskin tənqidi mülahizələr irəli sürürdü. Onun bəzi fikirlərini hətta bir batman balla yemək mümkün deyildi. Məmməd Səid Ordubadinin xatirələrindən: “Cəfər dedi-qoduçulara əhəmiyyət verən adam deyildi. O, yaradıcılığı hər bir işdən qabağa salmışdı. Son zamanlar Cəfərə qarşı qoyulan şifahi hücumlar mətbuat səhifələrinə keçdi. Gənc yazıçılardan, eyni zamanda özünü təzə-təzə tənqidçi kimi tanıtdırmağa başlayan Mehdi Hüseyn Cəfəri mikroskop altına qoyub onda müsavatçılıq mikrobları axtarmağa başladı. Lakin Mehdi Hüseynin bu tənqidlərinə Cəfər Cabbarlı əhəmiyyət vermədi, çünki Mehdinin boğazından çıxan bu səs Triniç Əhmədin səsi idi. Əhməd nəşriyyat idarələrinin başına keçməklə bütün yazıçıları iqtisadca özünə bağlamışdı. Əhməd Triniçə tabe olmayan və onun əmrlərinə boyun əyməyən yazıçının əsəri çap olunmayırdı. Lakin Cəfər teatrdan gələn qonorarla yaşayır və özünü Əhmədin təzyiqləri qarşısında sərbəst hiss edirdi…
Cəfər Cabbarlı özünə qarşı qoyulan yüzlərlə çıxışları cavabsız buraxdı. O nə şifahi, nə də mətbuat vasitəsilə öz düşmənlərinə cavab verdi. Onun qəti cavabı daha qüvvətli və daha dəyərli əsərlər yazmaqdan ibarət oldu…”
Lakin bu “cavab” partiya və hökuməti qane edirdimi? Bu “cavab” Cabbarlının “müsavatçı” keçmişini unutdurmaq üçün yetərli idimi? Cavab vermək çətindir…
Yeri gəlmişkən, Cəfər Cabbarlı haqqında sərt fikirlər qələmə alan Mehdi Hüseyn sonralar yazacaqdı: “Cabbarlı Qorkinin dediyi iki həqiqəti – bu günü və sabahı – təsvir etməyi bacarırdı”.
Üstəlik, eyni Mehdi Hüseyn illər sonra özünə qarşı haqsız hücumlara qarşı tab gətirməyərək Azərbaycan SSR Yazıçılar İttifaqının iclasındaca dünyasını dəyişəcəkdi…
Qəribə paradoksdur, deyilmi?!
Yeri gəlmişkən, Cəfər Cabbarlını “topa tutan” təkcə M.Hüseyn deyildi, siyahı kifayət qədər geniş idi. Və bu siyahıdakılar bir qayda olaraq ya birbaşa, ya da dolayı yolla onun siyasi-ideoloji keçmişinə işarə vururdular. Buna nə ehtiyac var idi? Fikrimcə, cavab məlumdur.
Əksər hallarda haqsız, bəzən isə ədəbi tənqid meyarlarını aşan bu genişmiqyaslı hücumlar Cəfər Cabbarlıya mənəvi-psixoloji baxımdan çox pis təsir edirdi. Baxmayaraq ki, Ordubadi də, bir çox başqa müasirləri də bizi onun həmin basqılara əhəmiyyət vermədiyinə inanmaq istəyir. Lakin Cabbarlının ölümü ərəfəsindəki əhval ruhiyyəsi Məmməd Səidin yanıldığını düşünmək üçün kifayətdir. Cabbarlı zahirən özünü sakit və soyuqqanlı aparmaq istəyə bilərdi. Ancaq həyat yoldaşı Sona Cabbarlının xatirələrindən aydın görünür ki, o, daxilən sarsılmışdı, psixoloji gərginlik və mənəvi narahatlıq içərisində idi.
Bu yerdə bir məqamın üzərindən sükutla keçmək mümkün deyil. Şəxsiyyətinə və yaradıcılığına qarşı aramsız hücumlara rəğmən, görkəmli yazıçının özü də ilhamvericisi partiya və hökümət olan kampaniyadan kənarda qala bilməmiş, 1937-ci ildə “qırmızı terror” qurbanlarından birinə çevrilən Hüseyn Cavidin amansız tənqidçiləri arasında yer almışdı. 1934-cü ildə Azərbaycan Şura yazıçılarının birinci qurultayında “Siz – Cavid yoldaş! 14-15 il içərisində yaranan həyatı, onun böyüklüyünü görmək istəyirsinizmi?” deyə sual edən Cabbarlı ardınca demişdi: “Şura yazıçısının nəbzi böyük quruluşun hərəkəti ilə bərabər döyünməlidir. Mən öz sosialist vətənimin səadəti üçün bugünkü böyük quruluşun, bu coşqun həyatın tələblərini təmin edəcək əsərlər yazıram və yazacağam!”
Lakin 1930-cu illərdəki hadisələrin məntiqi ardıcıllığı göstərdi ki, Cabbarlının hətta çılğın “sosrealizm” təəssübkeşliyi də onun narahatlıqlarını aradan qaldırmaq üçün kifayət etmədi. Mövcud rejim indiki tərəfdarlarının müsavatçı, anti-bolşevik keçmişini asanlıqla unutmaq fikrində deyildi. Azərbaycan sovet rəhbərliyi bu keçmişdən “Domokl qılıncı” kimi möhkəm yapışmışdı və ən kiçik yanlış zamanı həmin qılıncı öz “qurbanının” boynuna “zərblə” endirməyə hazır idi. Bu sadə həqiqəti 1937-ci il repressiyasına dair istintaq materiallarından aydın görürük…
Qayıdaq Cabbarlıya qarşı artan psixoloji hücum və təzyiqlərə…
İş elə həddə çatmışdı ki, bəziləri açıq şəkildə bildirirdilər: nə qədər ki, Cabbarlı Türk Dram teatrında işləməyə davam edəcək, həmin vaxtadək bu teatra əsər göndərməyəcəklər. Nəticədə Cabbarlı Sovet Yazıçıları İttifaqının təşkilat komitəsinə ünvanladığı məktubda aşağıdakı sətirləri yazmaq məcburiyyətində qalmışdı: “…Əgər bu doğru isə, mən dərhal teatrı tərk etməyə hazıram, təki onlar yazsınlar. Mən başqa müəssisələrə: 14 ildən bəri kimsənin heç bir şey yazmadığı və mənim bu il iki libretto yazmalı olduğum operaya;heç vaxt işləmədiyim və buna baxmayaraq repertuarını mənim “1905-ci ildə”, “Almaz”, “Yaşar”, “Sevil” pyeslərim təşkil edən rus işçi teatrına; 14 ildən bəri kimsənin heç nə etmədiyi, mən isə özümü orada borclu saydığım Azərkinoya; habelə pyeslərimin əksəriyyəti oynanılan özbək, türkmən, tacik, tatar teatrlarında, fəhlə klublarında işlərəm, nəhayət, tamamilə yazmaya bilərəm, təki o yoldaşlar yazsınlar”.
Sonda Cabbarlı belə də etdi: çalışdığı teatrdan ayrılıb Bakı kino fabrikində işləməyə başladı.
Bütün bu yaşananlar görkəmli yazıçının sağlamlığında izsiz ötüşə bilməzdi. Nəticədə onun cəmi 35 yaşında ölümü təəccüblü görünmür. Hətta onunla bağlı baş verənlər Cabbarlını intihara belə sürükləyə bilərdi; bu mənada Əbdülvahab Yurdsevərin öncəki yazıda geniş bəhs etdiyimiz iddiasının ciddiliyi artır.
Qısası: istər ürəktutması olsun, istər intihar, – fərq etmir, 1920-ci illərin əvvəllərində yaşadığı təqiblər, həbs və sürgün, ardınca isə 1930-cu illərin əvvəllərindən artan, güclənən mənəvi-psixoloji basqılar, həqarətlər, hücumlar, siyasi-ideoloji keçmişinə təhdidvari eyhamlar Cəfər Cabbarlını ölümün qucağına itələmişdir. Nida!