BMT-nin mütəxəssisləri belə nəticəyə gəliblər ki, hətta bəşəriyyət təcili ağlını başına yığsa belə, antropogen tullantılar ucbatından Arktikada başlayan qlobal istiləşmə və ağır dəyişikliklərdən qaçmaq mümkün deyil. Lakin nə Rusiya, nə də Qərb ölkələri onsuz da kədərli olan vəziyyəti daha da ağırlaşdırmamaqdan ötrü ciddi səy göstərməyə tələsmir.
Mart ayında BMT, Yer kürəsinin gələcəyi ilə bağlı taleyüklü və kədərli bir hesabat təqdim edib. O, iqlimin qlobal dəyişməsi səbəbilə yaranan məhvedici nəticələrin qarşısının alınması ilə bağlı bəşəriyyətin bütün ümidlərinin üzərindən xətt çəkir. Mütəxəssislər belə nəticəyə gəliblər ki, hətta 2015-ci il Paris razılaşmasının reallaşdırılmasına dərhal başlanılsa və atmosferə karbondioksid qazının buraxılması kəskin azaldılsa belə (ki, demək olar, mümkün deyil), biz qlobal temperaturun 1,5 dərəcə artmasına mane ola bilməyəcəyik. Üstəlik böyük ehtimalla, bəşəriyyət istiləşmənin 2 dərəcə artması üçün göstərilən bütün səyləri korlayacaq. Artıq yaxın onillikdə insanlar istiləşən dünyada yaşamağa uyğunlaşmalı olacaqlar. Bu vəziyyəti ancaq planet miqyasında ekoloji fəlakət adlandırmaq mümkündü.
Planetin ən zəif bölgəsi Arktikadı, amma baş verən dəyişikliklər bütün Şimal yarımkürəsinin iqliminə təsir eləyir. Mütəxəssislərin fikrincə, 2050-ci ilə qədər qış aylarında bu bölgədə temperatur Selsi üzrə 3-5 dərəcə, 2080-ci ilə qədər isə 5-9 dərəcə artacaq və nəticədə qütb regionları böyük miqdarda buzdan məhrum olacaq, bütün yer kürəsində dəniz səviyyəsi yüksələcək.
Təsəvvür eləyək ki, möcüzə baş verəcək və buxar qazları mənbələrinin hamısı – avtomobillər, zavodlar və istilik elektrik stansiyaları – bir anda karbondioksid buraxmağı dayandıracaq. Bu halda da artıq atmosferə atılmış karbonun gecikmiş təsiri nəticəsində qış temperaturu, 2100-cü ilə qədər XX əsrlə müqayisədə 4-5 dərəcə artacaq.
Hesabata əsasən, Uzaq Şimalın yerli xalqları – onların 70%-i Rusiyada yaşayır – artıq iqlim dəyişikliklərinin yerli ekosistemə, orda yaşayan heyvan və bitki qruplarına mənfi təsirləri ucbatından yaranan ərzaq böhranının ilk əlamətləri ilə üzləşməyə başlayıblar.
2050-ci ildə əbədi buzlaqların əriməsi dörd milyon insan və Qütb bölgələrində mövcud olan infrastrukturlar üçün təhlükəyə çevriləcək.
1979-cu ildən etibarən Arktikada dəniz buzları 40% azalıb, iqlim modelləri isə göstərir ki, CO2 tullantılarınan hazırkı tempi ilə 2030-cu ilə qədər arktik yay bütünlüklə buzdan məhrum olacaq. Qrenlandiyada buzlaqların və buz qalxanların əriməsi dəniz səviyyəsinin yüksəlməsinə xeyli təsir eləyəcək. Vəziyyət ancaq tullantıların dayandırılması halında bir qədər yaxşılaşa bilər: əbədi buzlaşma bugünkü buzlarla müqayisədə 45% azalacaq. Bu, yavaş hərəkət eləyən nəhəng iqlim bombasıdı, çünki altında 1672 ton karbon gizlənib. Belə ki, müsbət əks ilgək daha böyük istiləşməyə gətirib çıxaracaq. Arktikanın dəniz sakinlərinin həyatı çətinləşəcək. İş ondadı ki, soyuq su, tərkibində böyük miqdarda karbondioksid saxlayır, buzun əriməsi isə onun turşuluğunu artırır. Sənaye inqilabı başlayandan bəri okeanın turşuluğu 30% artıb. Suyun turşuluğu nə qədər çox olursa, arktika mərcanları, dəniz kirpiləri və plankton orqanizmlər çanaqlarının və çaxmaqdaşı skeletlərin formalaşmasına o qədər çox enerji sərf eləyir.
Açıq müzakirələrin hələ də davam eləməsinə baxmayaraq, iqlimi tədqiq eləyən araşdırmaçıların 90%-indən çoxu uzun müddətdi belə nəticəyə gəliblər ki, qlobal istiləşmə realdı və onun əsas səbəbi – insanın fəaliyyətidi. Lakin məmurlar mütəxəssisləri dinləmək istəmirlər, iqlim skeptikləri isə çoxdan təkzib olunmuş, amma hələ də populyar olan arqumentlər gətirməklə daha böyük qarışıqlıq yaradırlar.
SÜBUT VARMI?
İqlim dəyişikliklərinin səbəbini müəyyənləşdirmək kifayət qədər çətindi, ancaq çoxsaylı elmi araşdırmalar sayəsində antropogen təsirlə bağlı bir sıra təkzibolunmaz dəlillər əldə edilib. Məlumdu ki, yer altından çıxarılan yanacağın yandırılması hər il atmosferə səkkiz milyard ton karbon (30 milyard ton karbondioksid qazı) atılması ilə nəticələnir. Bu, hətta bir ildə buxar qazlarının emalında istifadə olunan vulkanik qatqıların maksimal miqdarından, təxminən, 100 dəfə çoxdu. Eyni zamanda karbonun turşulaşdırılması zamanı havada oksigenin konsentrasiyası azalır. Bunu ABŞ-ın Skripps okeanoqrafiya institutundan olan bir tədqiqatçı sübut edib.
Həmçinin alimlər müəyyənləşdiriblər ki, atmosferdə, məhz, faydalı filizlərin tərkibində olan karbonun konsentrasiyası artır. İş ondadı ki, karbonun müxtəlif növləri mövcuddu – karbon-12-nin və karbon-13-ün izotopları. Birinci altı, ikinci yeddi neytrona sahibdi. Bitkilərdə C13/C12 nisbəti atmosferdə olduğundan daha aşağıdı və qədim dövrlərdə yeraltı yanacaq, məhz, onların hissələrindən meydana gəlirdi. Bu isə o deməkdi ki, sonuncunun yandırılması zamanı atmosferdə C13/C12 nisbəti azalmalıdı. Alimlər də spektrometrik metodların köməyilə, məhz, bunu üzə çıxarıblar.
Peyk məlumatları göstərir ki, 1970-ci ildən 1996-cı ilə qədər Yer atmosferinin üst qatları daha az konkret uzunluğa malik (12-17 mikrometr) istilik şüaları dalğası buraxmağa başlayıb, onlar da karbondioksid qazı tərəfindən udulur.
Hesablamalar göstərir ki, itirilən istilik səthə qayıdır və onu qızdırır. Alimlərin sözlərinə görə, bu məlumatlar iqlim skeptiklərinin, karbondioksid qazı konsentrasiyasının böyüməsi ilə qlobal istiləşmə arasında əlaqəni isbatlayan heç bir sübutun olmaması ilə bağlı arqumentlərini təkzib edir.
Beləliklə, bu, sübut edir ki, məhz, sənaye karbon tullantıları Yerin atmosferində karbondioksid qazının artmasına gətirib çıxarır və istixana effektini gücləndirir. İstixana effektinin lehinə olan dəllilərdən biri də odur ki, orta gecə temperaturları ildən-ildən gündüz temperaturlarından daha sürətlə artır. Ki, bu da Günəşin təsirini təkzib edir. Bundan əlavə, stratosfer soyuyur, troposfer isə isinir. Qazların istilik genişlənməsi effekti nəticəsində troposferlə stratosfer arasındakı sərhədin (tropopauza) yerdəyişməsi müşahidə olunur – o, daha da yüksəlir. Bu şərtlərdə ionosferin sıxılması da baş verməlidi və bu da təsdiqlənib.
ASTEROİDDƏN DAHA PİS
İqlim dəyişiklikləri əvvəllər də baş verirdi, üstəlik sözügedən prosesin əsas təkanverici qüvvəsi karbondioksid qazı idi. Qaz çoxalanda istiləşmə başlayırdı, azalanda isə əksinə. Buz dövrlərinin növbələşməsi, termal maksimumlar və digər paleoiqlim dəyişiklikləri hər zaman ətraf mühitdə dəyişikliklərin baş verməsi, bir çox heyvan növlərinin yoxa çıxması ilə nəticələnib. Problem ondadı ki, indi karbondioksid qazının havaya buraxılma tempi keçmişdə baş verən bir çox təbii proseslərdən qat-qat yüksəkdi.
İndi müşahidə etdiklərimiz Yer kürəsinin tarixində yalnız bir neçə dəfə baş verib: perm dövrünün sonlarında, trias dövrünün sonlarında və kembri dövrünün ortalarında.
Bu halların hər birində o qədər güclü, genişmiqyaslı püskürmələr olurdu ki, onlar yerə düşən asteroidin dağıdıcı nəticələrini kölgədə qoyurdu və nəhəng məhvolmalara gətirib çıxarırdı (canlı varlıqların növlərinin 90% yoxa çıxmasına qədər).
GƏLƏCƏYƏ BAXIŞ
Alimlər, bundan sonra vəziyyətin necə olacağını söyləyə bilməkdən ötrü iqlim modellərindən istifadə eləyirlər. İqlim modelləri atmosfer, okean, yer səthi, buzlaqlar və günəş radiasiyası arasında qarşılıqlı təsirin riyazi təsvirindən ibarətdi. Belə modellər növbəti ilin isti və ya soyuq olacağını xəbər vermir, ancaq ümumiləşdirilmiş tendensiyanı on, yüz illərlə öncədən müəyyənləşdirməyə imkan yaradır. İqlim modellərinin güvənliliyi, onun artıq baş vermiş bir şeyi xəbər verməyi bacarıb-bacarmadığı ilə müəyyənləşdirilir. Əgər modellər keçmişi doğru təkrarlayırsa, onların gələcəklə bağlı yanlış olacağını düşünmək üçün heç bir əsas yoxdu.
İqlim dəyişiklikləri üzrə hökumətlərarası ekspertlər qrupunun (İDHEQ) hesabatlarına əsasən, atmosferdə karbondioksid qazı konsentrasiyasının antropogen mənşəli artımını nəzərə almayan modellər, hazırda müşahidə olunan proseslərə uyğun gəlmir.
2014-cü ildə “Nature Climate Change”də nəşr olunmuş məqalədə alimlərdən ibarət beynəlxalq qrup sübut eləyib ki, on beş illik müddətdə aparılan müşahidələrə, antropogen təsirlə birlikdə hazırkı təbii dəyişkənlik fazasını (məsələn, El-Ninyo) da nəzərə alan modellər daha yaxşı uyğun gəlir. Bu səbəbdən də bəzi proqnozlar temperaturun yüksəlməsini yalnız son bir neçə ildə böyüdürlər, vəssalam.
Nəzərə almaq lazımdı ki, iqlim sistemi müsbət əks əlaqələr ilgəklərinə malikdi və proqnozlardakı qeyri-müəyyənliklər daha çox gələcək nəticələrin kifayət qədər dəyərləndirilməməsinə meyllənir. Beləliklə də, İDHEQ-in proqnozları reallığı yumşaldır. Məsələn, peyk məlumatları göstərir ki, dəniz səviyyəsi proqnozlarda deyiləndən daha sürətlə yüksəlir. Analoji olaraq, dəniz buzlarının əriməsi prosesi modellərin proqnozlarında göstərilən rəqəmlərdən 40% çoxdu.
İLK QURBANLAR
İqlimin dəyişməsi nəticəsində qlobal istiləşmənin ilk real qurbanları və itkilər meydana çıxıb. Günəş istisi Yer Kürəsinin hava örtüyündə ləngidiyinə görə, atmosferin enerjisi artır. Bu da təbii fəlakətlərin, o cümlədən qasırğaların, quraqlıqların, istilik dalğalarının və daşqınların güclənməsinə səbəb olur.
Avstraliyalı mütəxəssislər və məmurlar etiraf ediblər ki, mozaikquyruqlu rif siçovulu (Melomys rubicola) iqlim dəyişiklikləri ucbatından nəsli kəsilən ilk canlı növü olub. Güclənən daşqınlar və fırtınanın yaratdığı dalğalar nəticəsində, canlının, Torres boğazındakı kiçik mərcan rifi Brambl-Keydə yerləşən məskəni su altında qalıb. Sonuncu dəfə bu məməlini 2009-cu ildə görüblər. Planetdə dəniz səviyyəsi orta hesabla 20 santimetr yüksəlib (1901-ci ildən 2010-cu ilə qədər), ancaq 1990-cı illərin ortalarından Torres boğazında bu proses ikiqat intensiv gedir.
“Valaka” qasırğası zamanı fırtına dalğaları Havay arxipelaqının Şərq adalarını da yer üzündən silib. Bir kilometr uzunluğu və 120 metr eni olan bu quru parçası yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşən rahib-suitilərinin və sayı sürətlə azalan yaşıl dəniz tısbağalarının həyatı üçün vacib əhəmiyyət kəsb eləyirdi.
Qlobal istiləşmənin qurbanları yalnız heyvanlar deyil.
“Xristian yardımı” ictimai təşkilatının hesabatına əsasən, iqlimin antropogen səbəblərdən dəyişməsi nəticəsində meydana çıxan ekstremal hava şərtləri artıq minlərlə insanın həyatına son qoyub və on milyardlarla dollar iqtisadi zərər vurub.
ABŞ-ın cənub-şərqi sahillərində başlayan “Florens” qasırğası özüylə birlikdə iqlim dəyişikliyi ucbatından adi leysandan 50% güclü olan leysanlar gətirmişdi. Eyni vaxtda Yaponiyada baş verən daşqın 230 insanın, ardınca gələn “Cebi” fırtınası isə daha 17 insanın həyatına son qoymuşdu. Orta temperaturun yüksəlməsi ucbatından bütün dünyada 30 dəfə daha çox hiss edilən hərarət və quraqlıq müşahidə olunurdu. Məlumatlarda günvurmadan Yaponiyada 60-dan çox, Kanadada 70-ə yaxın, Avropa ölkələrində isə onlarla insanın öldüyü deyilirdi. Üstəlik minlərlə insan halı pisləşdiyinə görə xəstəxanalara yerləşdirilmişdi.
Stenford universitetinin professoru Noa Diffenbonun (Noah Diffenbaugh) və digər mütəxəssislərin fikrincə, 2018-ci ildə 104 insanın ölümünə səbəb olub, 3,5 milyard dollar zərər vuran dəhşətli Kaliforniya yanğınları, məhz, əlverişsiz hava şərtləri, o cümlədən temperaturun artması və yağıntı miqdarının azalması nəticəsində baş vermişdi. Sözügedən səbəblərdən bölgə, daha quraq və alovun yayılması üçün daha əlverişli yerə çevrilmişdi. Tədqiqatçılar, təbii fəlakətlərin əsas səbəbkarının qlobal istiləşmə olduğu barədə eyni fikirdədilər.
Və nəhayət, 2015-ci ildə “Proceedings of the National Academy of Sciences” jurnalında dərc olunan bir qrup alimin məqaləsində deyilirdi ki, 2007-2010-cu ildə baş verən quraqlıqlar Suriya müharibəsinin əsas faktorlarından biri olub. Müşahidələr tarixində ən güclü rütubət çatışmazlığı məhsulun məhvinə, fermerlərin kütləvi şəkildə şəhərlərə köçməsinə yol açmışdı. Şəhərlərdə isə İraq qaçqınları ucbatından artıq sosial gərginlik yaşanırdı. Və bu, inqilabi əhval-ruhiyyənin artması və hərbi münaqişəylə nəticələnmişdi. İqlim modellərinə əsasən, quraqlıqla bağlı situasiyanın daha da ağırlaşacağını nəzərə alsaq, bütün dünyada miqrasiyalar daha geniş miqyas alacaq və onsuz da gərgin olan geopolitik vəziyyəti bir az da kəskinləşdirəcək.
BU, İFLASDI!
2019-cu il martın 15-də bütün dünyada, o cümlədən Rusiyada on minlərlə tələbə, müxtəlif ölkələrdə məmurların qlobal istiləşmə probleminə qarşı laqeyd münasibətinə etiraz etməkdən ötrü küçələrə çıxdılar. Alimlərin artıq otuz ildi iqlimin antropogen dəyişiklikləri barədə xəbərdarlıq etmələrinə baxmayaraq, son illər sənaye tullantılarının səviyyəsi rekord həddə çatıb. Etiraz aksiyalarının iştirakçıları, qətiyyətli mövqeyinə görə Nobel sülh mükafatına namizəd olmuş 16 yaşlı isveçli siyasi fəal Qreta Tunberqdən ilhamlanmışdılar. Gənclər, ölkələrindən tələb edirlər ki, qlobal temperaturun Selsi üzrə 1,5 dərəcə artmasını dayandırmaq üçün ciddi səy göstərsinlər.
Amma heç iqlimşünasları çox insan dinləmir. O cümlədən digər sahələr üzrə alimləri də.
Məsələn, 2018-ci ildə Rusiya elmlər akademiyası bir sıra səbəblərdən Paris razılaşmasını ratifikasiya etməməyi tövsiyə eləmişdi. Səbəb kimi məsələn, “iqlim dəyişikliklərinin dəyərləndirilməsində əhəmiyyətli qeyri-müəyyənliklər olması, həmçinin dünya və Rusiya elmi cəmiyyətlərinin qlobal istiləşmənin səbəbləri ilə bağlı vahid fikrə sahib olmadıqları” göstərilirdi.
Və bu, o vaxt baş vermişdi ki, rusiyalı iqlimşünaslar qlobal istiləşməyə, məhz, buxar qazlarının antropogen tullantılarının səbəb olduğunu, iqlim dəyişikliklərinin Rusiyaya zərərdən başqa heç nə verməyəcəyini vurğulayırdılar. Heç kim Sibirdə və Uzaq Şimalda nəhəng sahələri əhatə eləyən əbədi buzlaqların əriməsinə, eləcə də məhsuldar torpaqlarda erroziyanın artmasına mane olmadı. Halbuki ekspert səviyyəsində nə Rusiyada, nə də dünyada heç kim belə bir problemin mövcudluğuna şübhə eləmir. Odur ki, Rusiya Elmlər Akademiyasının bu problemi inkar etməyini ancaq Rusiya elminin iflası adlandırmaq olar.
Aleksandr Yenikeyev
Lenta.Ru
