2017-ci ildə, Moskva ətrafında yerləşən “Belıye stolbı” qəsəbəsində, Rusiya Federasiyası Dövlət Film Fondunun XXI Arxiv Kinosu festivalı keçirildi. Festival iki tematik yubileyə – Fevral və Oktyabr İnqilablarının yüzilliyinə həsr olunmuşdu. Dovlət Film Fondunda baş tutan geniş ekskursiya boyunca mənə ovsunlanmış halda restavrasiya prosesini müşahidə eləmək qismət oldu. Arxiv işçiləri əsl sehrbazlar kimi öz əlləri ilə əsərləri, kiminsə həyatından götürülmüş fraqmentləri, ya da dövrün mühüm sənədini kadrbakadr həyata qaytarırdılar.
“Beliye Stolbı” sinematekası 21-ci dəfə kinozalının qapılarını, həmçinin rəflərinin və dünyanın digər kinoarxivlərinə aid “yeniliklər”in üzərindəki örtüyü açmışdı. Sinefil tamaşaçı üçün arxiv kinosu festivalı – kinosənədlərə və bədii kinolentlərə həkk olunmuş dünya tarixinin müəyyən mərhələsini təqdim edən Məbədin müqəddəs xəzinəsidir.
Ənənəvi “Beliye Stolbı” Kinoforumu məxsusi olaraq peşəkar tamaşaçılar və yeddinci incəsənətin xiridarları – tarixçilər və kino tənqidçiləri üçün mövcuddur. Bu forum “nadir” kateqoriyasına daxildir, burda kinonun tarixi yazılır, hərdən də “ağlamaya köçürülür”. Bu tarix hərdən incəsənətin digər növlərinin tarixlərindən daha ziddiyətli olur.
Hər il DDF-nin elmi əməkdaşları öz nəhəng, hədsiz-hüdudsuz təsir bağışlayan kolleksiyalarından sensasiyavari bir şey çıxardırlar. Bəxtimdən, iki inqilabın bir əsrlik yubileyi ilində “inqilabın yüzilliyi proqramı”, köhnə və yeni dünya rejissorlarının 1917-ci il hadisələrinə həsr olunmuş bədii və sənədli filmlərindən tərtib olunmuşdu.
Xəzər xəyalətini axtaran “daxili kinomexanik”
DDF, Federal Mühafizə Xidmətinin nəzarəti altında olan qapalı, strateji obyektdir. Lakin festival günlərində bu kiçik adada elmi-tarixi müzakirələrdə yaradıcı azadfikirlilik hökm sürür. Özəlliklə, mənim kinogözümün ağ-qara arxiv dünyasının rəsmləri şüuraltından qalxaraq mənə ilham verir.
Film nümayişlərindən sonra, seanslararası fasilələrdə gözlərimin qarşısında qaranlıq nümayiş zalları ilə kontrast yaradan qarlı meşə zolağı və tozağacılarından ibarət mənzərə açılır. Qış yuxusundan ayılan meşənin mənzərəsini bir vaxtlar yaxşı tanıdığım, amma artıq unudulmaq üzrə olan səs – kinolenti fırlatmağa başlayan proyektorun ritmləri əvəz eləyir. Xışıldayan lentin səsi məni uşaqlığıma qaytarır, hərəkət eləyən ağ-qara təsvirli kinonun magiyasına salır. Sözlə çatdırılması mümkün olmayan bu təəssüratlar (duyğular) mənim yaddaşımda kinolentin qoxusu qismində şifrələnib və sözsüz, xəyali montajla iliklərə qədər hiss olunur. Montaj calağı anının strukturu ilk dəfə kinomexanikin köşkündə kəşf edilib.
Sovet pionerlərinə kosmonavtika ilə bağlı arzular təlqin eləyirdilər, mənimsə öz kosmosum vardı, Bakının mərkəzində yerləşən bütün kinoteatrların proyektor köşkünün kvadrat pəncərəsindən görünən kosmos… Hələ tələbəlik illərindən o müqəddəs məkana girmək kimi gizli arzum vardı, hətta bir vaxtlar kinolent daşıyıcısında olan və proyektorun səsi altında baxmağı arzuladığım təsvirlərdən ibarət, günü-gündən böyüyən bir siyahı tutmuşdum, bu gün də sanki ilk kinoseansımda olduğu kimi məni və “içimdəki kinomexaniki” həyəcanlandırır.
DDF-yə səfər internet məkanında olmayan, yeddi qıfıl altında gizlədilmiş eksklüziv kinolentlər tapmaq məqsədi daşıyırdı. Nəhayət ki, araşdırmanın əsas və sirli tədqiqat obyektinə – “Xəzər sakinləri” (1943-(4)?) filminə yaxınlaşmağa nail olmuşdum.
“Xəzər sakinləri” – Bakı kinostudiyasında (indiki “Azərbaycanfilm”) istehsal edilmiş, komediya ustası Qriqoriy Aleksandrovun unikal təhkiyə düsturu ilə təqdim olunan təbliğat filmidir. Sensasion tapıntının tədqiqinin nəticələri aşağıda açıqlanıb. Ən sadiq və səbrli oxucular üçün bütün sarsıdıcı təfərrüatlar final deserti olacaq.
Xüsusi rejimin komedioqrafı Documentary ilə məzələnir
Bu film, dünya internet şəbəkəsində olmayan nadir sənədli-quraşdırma kinokadrlar toplusu ilə festivalın bir neçə bölməsinin proqramına daxil edilə bilərdi – “Restavrasiya”, “Arxiv tapıntıları” – amma ən tematik və aktual rubrikaya – “Bədii film rejissorları sənədli film çəkirlər” bölməsinə düşmüşdü.
Nadir sənədli-qurama kinokadrlar toplusu ilə sirli “Xəzər sakinləri” – əfsanə və sirlərlə dolu, əsl inqilabi bir kəşf eləyən, sovet kinosuna naməlum olan bir janrı açan filmdir.
Qriqoriy Aleksandrovun Böyük Vətən Müharibəsi zamanı arxa cəbhə Bakıda girovluğu barədə ilk məlumatlar 90-cı illərin əvvəllərində peyda olub. Ki, o zamanlar hər şey eşitmək mümkün idi, o cümlədən “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının yaşlı işçilərinin danışdığı nağılları da. Lakin 90-cı illərin sonlarında “İskusstvo kino” jurnalında “Xəzər sakinləri” adlı kinomaterialın mövcudluğu barədə çıxan xəbər yuxarıda yazılanları rəsmi olaraq təsdiqlədi.
“Xəzər sakinləri” filmi Azərbaycan SSRİ Kommunist Partiyasının birinci adamı Mİrcəfər Bağırovun şəxsi sifarişiylə çəkilmişdi. Üstəlik, layihəni reallaşdırmaq üçün qüdrətli Mircəfər, Qriqoriy Aleksandrova Bakı kinostudiyasının direktorunun səlahiyyətlərini vermişdi. Stalin mükafatı laureatı, inzibati resurslardan və mümkün olan bütün vasitələrdən istifadə edərək studiyanı başdan-ayağa sözügedən layihənin reallaşdırılması üçün səfərbər edir. Edir, amma film hansı janrdadır? Günü bu gün də filmin son versiyasının təkrar montajında istifadə olunan ilkin çəkiliş materialları ilə bağlı mübahisələr gedir.
Uzun illərdən sonra Aleksandrovun bu avantürasını mokyumentari (Mockumentary) adlanan janra aid etmək, başqa sözlə, sovet kinosunda psevdo-dokumentalistikanın ilk örnəklərindən biri saymaq mümkündür.
Aleksandrovun başlanğıc ideyası hələ çəkiliş və qaralama materialın ilkin montajı mərhələsində ləğv edilmişdi. Sifarişçi Mircəfər Bağırov Bakını, Sovetlər Ölkəsinin arxa cəbhənin son qalası kimi əbədiləşdirmək, “qəhrəman-şəhər” obrazı yaratmaq istəyirdi. Filmin sənədli versiyasında yorulmadan “Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün!” deyərək çalışan qəhrəman Bakı neftçilərinin iş günləri gen-bol çəkilib.
II Dünya Müharibəsi (Böyük Vətən Müharibəsi) illərində müdafiə xəttinin şimalında Leninqradın mühasirəsini “Həyat yolu” adlı verilmiş Ladoqadan yarmağa çalışırdılar, ancaq Cənubda da cəbhəyə yol vardı – Xəzərdən keçən. Lakin bu yol II Dünya Müharibəsi tarixinin kölgəliyində qalıb. Aleksandrovun filmində Xəzər dənizçiləri sərt qış günlərində donmuş Həştərxan akvatoriyasında naviqasiya uğrunda can qoyurlar, çəkiclə, kürəklə, külünglə buzun üstünə çıxaraq əlləriylə özlərinə yol açırlar. Bu kadrlar kifayət qədər həqiqətəuyğun, hətta filmin tamhüquqlu müəllifi sayıla biləcək Bolşakovun rəhbərliyi altında işləyən operator heyətinin həyatını riskə ataraq çəkilib. Heyətin tərkibində Roman Karmenin “Xəzər neftçiləri haqqında povest” filmində (1953) operator olmuş Cavanşir Məmmədov da vardı.
“Xəzər sakinləri” filmi böyük müharibə haqqında sənədli nağıl təsiri bağışlayır. Burda təbii faktura ekssentrikanın komik qaydalarına tabe olur. Filmdə ənənəvi olaraq, komedioqraf Q.Aleksandrovun müharibədən əvvəkli dövrü üçün xarakterik olan bir çox şey müşahidə eləmək mümkündür. Qriqoriy Aleksandrov Sovetlər ölkəsində kütləvi mədəniyyətin əsasını qoymuşdu, sovet musiqili komediyasının pioneri, “Şən uşaqlar” (1934), “Sirk” (1936), “Volqa-Volqa” (1938), “İşıqlı yol” (1940) kimi filmlərin müəllifi idi.
“Xəzər sakinləri” adlı bədii-sənədli sosial nağılda da məşhur ekssentrik filmlərə xas bütün lazımi üsullardan istifadə olunur: quraşdırma çəkilişlər, irihəcmli, cizgi tərzində titrlərlə başlayan animasiya.. Rejissor Murad İbrahimbəyov mokyumentari janrında çəkdiyi “Sivilizasiya” trilogiyasının ilk filmi olan “Neft”də bu fəndlərin bir neçəsindən uğurla yararlanmışdı və Venesiyada “Gümüş ayı” qazanmışdı.
Aleksandrovun kadrlarında neftçilər sosrealizmin monumental ikonaları kimi təqdim olunurlar və SSRİ Xalq rəssamı Tahir Salahovun neft mövzulu əsərlərindən heç də geri qalmırlar. Bayram səhnəsinin əsas cazibəsi – İliç buxtasındakı neft mədənlərində konsert verən sovet ekranının aseksual Valkiriyası Lyubov Orlovadır. Onun irəli istiqamətlənən qolu məlum plakatda düşmənlə ölümcül döyüşə səsləyən “Vətən-Ana” obrazını simvolizə edir. Bütün vizual təbliğat iqtibaslarının əsas allüziyası – Bakıda Dağüstü parkın S.Kirovun heykəlinə doğru aparan uzun pillələri göstərilən kadrlardır – ümumi planda montaj ardıcıllığı ilə utopiya dövrünün kult şedevri “Zirehli Potyomkin”ə göndəriş eləyən kadrlar. Yeni səfərbərliyə alınmış gənclər, “Slavyan qızının marşı”nın sədaları altında Eyzenşteynin kinopilləkənlərinin montaj taktına uyğun nizami addımlarla aşağı enirlər.
Böyük Vətən Müharibəsi (II Dünya) dövründəki Bakının həyatından bəhs edən məşhur xronikal kadrlar isə sadəcə Q.Aleksandrovun mokyumental epopeyasından qopmuş kontekstdir. Məsələn, lyuftvaffe bombardmançılarının hücumu qabağı (səmada orta-iri planda montaj calağı) bir dəstə bakılının, bəstəkar Qara Qarayevin həyəсanlı-dinamik kantatasının müşayiəti ilə panika içində qaçdığı səhnə… (Q.Qarayevin sovet kinosunda hələ öz rolunu, daha doğrusu, Qriqoriy Kozintsevin “Don Kixot” ekranizasiyasında simfonik qravüralarla öz sözünü “oynamasına” çox vardı). Tarixdən məlum olduğu qədər, o illərdə Bakıya cəmi bir-iki kəşfiyyat təyyarəsi yaxınlaşmışdı. Lakin Aleksandrov montajda ürəkdən əylənməyə davam edir və təşvişli boşluğu asma körpünün üstüylə qaçaraq fırtınadan yırğalanan tankerə sığınan küçə iti ilə doldurur. Ümumi plandakı kadrda itdən başqa bir dənə də canlı yoxdur. Bu fənd sonsuz bir boşluğun, dəhşətin səbəb olduğu şeytani katarsis duyğusu yaradır, Bakı küləyinin təsiri ilə əyilən ağaclarsa şərin amansız, labüd gücü qarşısında zəiflik, tənhalıq hissini gücləndirir. Küçə itinin cəmi bir-iki saniyə çəkən kadrı ilk baxışda təsadüf təsiri bağışlayır, amma paralel montajın mesajları tamaşaçını sarsıdır.
Filmin finalında faşistlərin hava hücumu göstərilib. Halbuki gerçəkdə onlar Stalinqrad döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra çarəsizlikdən Həştərxan qoruğunu bombalayıblar. Aleksandrov ümumi planda çəkilmiş akvatoriyada güclü partlayış dalğası kadrlarına montaj yoluyla həmin partlayış dalğasından zərbə alan köçəri flaminqonun yavaşıdılmış rapidlə yerə düşməsi kadrını calaq eləyib. Əslində müharibə əleyhinə olan bu cür patetik obraz – sözügedən dövrün sovet kinematoqrafiyası üçün tapıntıdır.
Filmin ayrı-ayrı epizodları isə – gerçəklik və inanılmaz xəyalətlər arasındakı kinoda təbii realizm nümunələridir. Sovet kinosunda yeni janr olan bu mokyumentarinin apogeyi də filmin ən qurama iki səhnəsi ilə dissonans yaradan tarixi fraqmentlərdir. Reyxin baş qərargahının xronikal kadrlarından ibarət sənədli epizodda feldmarşallar Hitlerlə birlikdə tort kəsirlər. Bax, burda Aleksandrov inanilmaz bir manevr eləyir və öz qurama kadrlarını araya salır. Həmin kadrlarda iri planda Abşeron yarımadasının topoqrafik maketi formasında hazırlanmış və üzərinə ağ hərflərlə BAKU yazılmış tort görünür. Şirniyyat məmulatında qara maye – şokolad likörü ilə işarələnmiş Xəzər dənizi də “neft gölməçəsi” şəklində təsvir olunur. Ardınca yenə ümumi plan və komandanlıq artıq şərq cəbhəsinin xəritəsinin başına toplaşıb. Aleksandrov bu ümumi plana Hitlerin xəritədə SSRİ-nin neft paytaxtını karandaşla dairəyə alan əlinin ayrıca planını yapışdırıb.
Bir də həmin illərin xronikası, kinohəqiqət kimi qələmə verilən kadrlar var. Ki, onlarda Xəzər Dəniz Donanmasının hərbi gəmilərinin düşmən Lyuftvaffe aviasiyasının bombardmançıları ilə döyüşü göstərilir. Bu yerdə 1941-ci ildə Kremlin divarları yanında ştatlı operatorlar tərəfindən çəkilmiş Stalinin Mavzoleyin tribunasındakı çıxışı yada düşür. Həmin kadrları internetdə rahat tapmaq mümkündür. Sözügedən xronikada 1941-ci ilin sərt şaxtalı noyabrında nitq söyləyən “canlı” Xalqlar Liderinin ağzından təbii buxar çıxmaması diqqət çəkir.
Öz dövründə Aleksandrovun “Xəzər sakinləri” adlı əsəri fantastik dərəcədə qüsursuz təsir bağışlayırdı, amma bu gün elmi-analitik kontekstdən baxanda hələ də kinoekranın sehrindən sevgi öpüşü kimi qurtula bilməyən xam tamaşaçı ilə peşəkar oyuna bənzəyir. Xronika ilə uydurma arasındakı şərti sərhəd son dərəcə ustalıqla elə silinib, elə bil Stalin Mükafatı laureatı Qriqoriy Aleksandrov özünü “incəsənətin ən vacib növünün” kahini hesab eləyir. Mircəfər Bağırovun bu sosial sifarişi zövq instansiyası üçün Aleksandrovun mükəmməl ünvan olduğunu və sovet ekranında heç bir üsuldan çəkinmədiyini təsdiqləyir. Sanki Aleksandrovun həyatında Stalinqrad döyüşünə aid gerçək, həqiqətəuyğun kontekst heç vaxt olmamışdı…
Finite la Mocku–Comedy
Şübhəsiz ki, Hitlerin şokoladlı tortu göstərilən məşhur tarixi kadrları görmək – mənim tamaşaçı alter-eqomun çoxdankı arzusu idi. O kadrları ki, sovet təbliğatının vizit kartına çevrilmişdi və günü bu gün də Azərbaycan teleməkanının ruporudur – artıq 25 ildi ki, “Bakı – arxa cəbhənin qəhrəmanıdır!” mövzusunu təbliğ edirlər. Komedioqraf Aleksandrov bir müddət Hollivudda yaşayıb və orda Hollivud kinotəbliğatının marketinq incəliklərini öyrənib.
Sənət əsərlərinin zamandan, dövrdən və ideologiyadan asılı olmayaraq öz həyatlarını yaşamaq kimi bir xüsusiyyətləri var. Sovet dövründə “Xəzər sakinləri” tamaşaçıya çata bilmədi – filmin rəsmi tamamlanma tarixi yoxdur. “Xəzər sakinləri”, Mircəfər Bağırovun həbsi və güllələnməsindən sonra ən arxa rəflərdə həmişəlik unudulmağa məhkum edildi. Qriqoriy Aleksandrov isə öz yaradıcı tərcümeyi-halında heç vaxt bu avantürasının adını çəkmədi.
Əvəzində yarımçıq qalmış film yuxarıda bəhs edilən ayrı-ayrı kadrlara parçalanaraq sovet sənədli kinojurnallarında istifadə olundu, hətta Mixail Rommun “Adi Faşizm” sənədli filmi və məşhur “Baharın on yeddi anı” serialında da onları görmək mümkündür.
Ola bilsin ki, əyalətdəki kino xadimlərinin, televiziya işçilərinin Aleksandrovun psevdo-sənədli filmindəki qurama səhnələrdən xəbərləri belə yoxdur, lakin “Xəzər sakinlərinin” uydurma kadrları bu gün beynəlxalq «National Geographic» telekanalında davamlı olaraq yayımlanan Azərbaycanın sənədli-təbliğat filmi “Hədəf- Bakıdır! Hitler neft uğrunda müharibəni necə uduzdu?”nun (2015-ci ildə istehsal olunmuş ikiqat troya mokyumentarisi) istinad nöqtəsidir.