“Əlimdə süngü yaponlarla döyüşməsəm də, bunun necə bir şey olduğunu filmlərdən görmüşəm. Romançının işi tarixi birəbir kopyalamaq deyil, bu, tarixçilərin işidir. Romançılar savaşı, insanlıq tarixi boyunca cahillik ucbatından ortaya çıxan bu məsələni nəql edərkən savaşın insan ruhunu necə pozduğunu və insanın müharibə vaxtı necə dəyişdiyini ifadə edirlər. Demək istəyirəm ki, müharibə təcrübəsi olmayan adam da müxtəlif yollarla öyrənərək müharibədən yaza bilər”.
Çin-Yapon müharibəsinin canlı şahidi olmayan Mo Yan “Qızıl darı tarlaları”na ön sözdə belə yazır.
Bizim nəsil isə müharibəni şəxsi həyatında yaşadı. Qarabağ müharibəsinin başlanma tarixi 30 ili keçir, atəşkəs 25 il əvvəl imzalanıb, müharibə haqda ciddi əsərlər isə ədəbiyyatımızda son illərdə yaranır. Bu ədəbiyyatı müharibəni uşaq və yeniyetmə ikən yaşayan müəlliflər yazır: Seymur Baycan “Quqark”ında, Samirə Əşrəf, Şərif Ağayar bədii–sənədli məzmunlu müharibə hekayələrində (digərlərini oxumadığım üçün adlarını çəkməyi etik saymıram) şəxsi təcrübələrini bölüşürlər. Sırada Günel Mövludun “Düşərgə”sidir.
“Düşərgə” çadır şəhərciyinə alışma prosesini çətin yaşayan müəllifin müşahidələri, emosional qənaətləri üzərində qurulub. “Düşərgə” oxucu üçün əhəmiyyətli təcrübədir. Və buna görə Günelə təşəkkür düşür.
“Quqark” kimi “Düşərgə” də bioqrafikdir, birinci şəxsin dilindən dokumental manerada yazılıb. Günel təhkiyəsinə soyuqqanlı, təmkinlə təsvir elədiyi epizodla başlayır və oxucu dərhal müəllifin narahat, sıxıntılı reallığına düşür. Çadır şəhərciyindəki yeni həyatın canlı obrazı məişətin, gündəlik həyat tərzinin detallı və dolğun təsvirlərində həllini tapır. Romanın ritminə girmək həm də yazıçının çevik və axıcı dilinin hesabına başa gəlir.
“Düşərgə” bir rakursdan da maraqlıdır: fərdlərin müharibədən öncə və sonrakı davranışı, mətbəx-məişət, geyim mədəniyyətinin dəyişilməsi və müqayisəsi baxımından. Sivil həyatın vərdişlərini mənimsəyən insanın çadırda ibtidai həyata uyğunlaşmaq üçün yeni metod və üsullar tapmaq məcburiyyətindən bəhs edirəm.
Əhvalat içindən törənən əhvalatlar və assosiativ yaddaşa söykənmək – güman edirəm ki, roman daha çox bu nəql texnikasına söykənir. Müxtəlif tale və xarakterlərdən, mozaik kompozisiya qurulur ki, bu, filosof Ernst Bloxun təbirincə, daha çox “sıxıntının mozaikasıdır”.
Personajların normal vəziyyətdəki duyğu və düşüncələrinin ekstremal situasiyada dəyişməsini müəllif real hadisələrdə tədqiq edir, bunun üçün sülh dövrünün xatirələrinə baş vurur. Biz bir daha o faktın şahidi oluruq ki, ali hisslərlə tərbiyə olunan insan (üstəlik, qüsursuz olmağa vadar edilən sovet vətəndaşı!) yaşamaq uğrunda mübarizədə, kataklizmlərdə mədəni insan ola bilmək bacarığını itirir, instinktlərinin arxasınca gedir. Müharibədən öncə mədəni davranışı ilə seçilən Hüsran müəllimin içkiyə qurşanması, arvadını döyməsi, həmkəndlilərinin ərzaq payını oğurlayan nümayəndələr və s.
Yəqin ki, daha çox paternalist cəmiyyət olduğumuzdan atanın övlad üçün həyati əhəmiyyət daşıması sovet ədəbiyyatında, xüsusən, müharibə mövzusunda yazılmış nümunələrində çox vurğulanır. Müəlliflər atasızlığın, ailənin başsız qalmasının faciəsini ata obrazını müqəddəsləşdirməklə təsəlli tapırdılar. Maraqlıdır, postsovet dövrü ədəbiyyatmızda ata obrazını darmadağın edən yeni nəsil qadın yazıçı-şairləridir. Sevinc Pərvanənin yaradıcılığının açar şeirlərindən biri “Atamın xatirəsinə” (Bunu Əli Kərimin poeziyamızın gözəl nümunlərindən biri “Atamın xatirəsi” şeirinə antiteza kimi də qəbul etmək olar) onun öz şəxsini – cəmiyyətə sırınmış ata bütləşdirməsindən arındırmaq cəhdidir:
Oğraşın yekəsi kimi görünə bilər atam…
hər gecə eşşəkcə içib evə döndüyünə görə…
Qazandığı qəpik quruşu
arağa verib içdiyinə
ailəsini ac qoyduğuna görə
səhəri anamı pul dalınca göndərdiyinə görə…
gözümün önündə anamı zorlamağa cəhd etdiyinə görə…
Mən onu sevmirəm
sevsəydim böyük olardım
məndə elə ürək hanı onun kimisini sevməyə…
Ata obrazının “nüfuzuna xələl gətirmək” uydurma milli əxlaq kodeksinə üsyan, ədəbiyyatda baş verən qadın emansipasiyası, dəyişən dəyərlər və dəyərlərin yenidən qiymətləndirilməsi fonunda ortaya çıxırdı. Günel də romanda şəxsi təcrübəsinin təsviriylə ataya doqmatik münasibəti dağıdır.
Romanın “Qəfəslər” adlı hekayəsində ilk abzas isə belə başlayır: “Düşərgəmiz, hər biri 200 çadırdan ibarət 10 hissəyə bölünmüşdü. Məcburi köçkünlər bu hissələri nədənsə “kletka”, yəni “qəfəs” adlandırırdılar. Məsələn, kimsə düşərgədə tanımadığı birinə özünü təqdim edərkən “mən filan kletkada qalıram” deyirdi, qarşı tərəf də yaşadığı “kletka”nın nömrəsini söyləyirdi.” Çadır şəhərciyinin məkan gerçəkliyi antiutopiya janrına xas məkan obrazında ümumiləşir və insanların kimlikləri qəfəs nömrələri ilə individuallığını itirir.
“Yerlilər” adlı ayrıca bölmədə təsvir olunanlar, düşünürəm ki, digər sivil ölkələrdə də yayılmış tendensiyadır. Söhbət doğma evindən ayrılmağa məhkum insanlara yerli camaatın ağa-qul münasibətindən, onlara yad element kimi yanaşmasından gedir. Oxşar yanaşama Qarabağ konfliktinin ilk illlərində qaçqın düşən ermənistanlılara da vardı. Ermənistanlı azərbaycanlıların daşıdığı mədəniyyətin Bakının şəhər mədəniyyətini “yeməsi” mövzusu açıq olmasa da, kulislərdə indiyədək müzakirə olunur. Bunu “bakinetslər” zamanla Azərbaycanın müxtəlif rayonlarından gələnlərə də şamil edirdilər. Bir neçə il əvvəl isə Bakı Metropilteninin məsul əməkdaşının ““çastpik” yazanlar öz kəndində qalsaydı, metro həm təmiz, həm də rahat olardı” qınağı sosial şəbəkələrdə total etiraz doğurmuşdu və nəticədə mübahisələrə səbəbkar xanım üzr istəmişdi.
Şəhər və ya şəhərləşmə mədəniyyətinə sosial-kulturoloji, digər amillərin təsiri güman edirəm ki, gələcəkdə araşdırılacaq. Amma Günelin təklif etdiyi kontekst bir qədər fərqlənir. Müharibə gedən ölkənin vətəndaşlarının bir-birinə yadlaşması, mərhəmət, alicənablıq kimi dəyərlərin gözardı edilməsini müəllif aşağıdakı abzasda konkret verir: “Yaxın kəndlərdən yük maşını ilə gələn briqadirlər köçkün qadınları pambıq tarlalarında günəmuzd işləməyə aparırdılar. Ehtiyac içində boğulan köçkün qadınlar yerli əhali üçün rahat və ucuz işçi qüvvəsi sayılırdı”.
Günel özünün prioritet temalarından birini – qeyrət-namus mədəniyyətinin riyakarlığını ayrı-ayrı epizodlarda bir neçə dəfə vurğulayır. Qadınların ümumi tualetə getməyini müşahidə etməkdən kişilərin seksual zövq alması reallığın absurdlaşmasıdır: “…kişilərin çoxu, qəsdən dəstə ilə gəlib tualetlərin yanında kart, domino oynayırdılar ki, qadınlar onlardan utanıb tualetə yaxın gəlməsinlər”.
“Düşərgə” tarixi fonu ikinci plana keçirir, bizi o dövrün ruhuna bağlaya bilir. Buradakı obraz və talelər eyni zamanda roman mövzuları üçün xammaldır.
***
Növbə tənqidi qeydlərindir. Roman müxtəlif insanların əhvalatlar toplusudur. Buna müəyyən mənada törəmə hekayə və ya hekayə içində hekayə də demək olar. Hərçənd, hekayələrin strukturu orqanik qurulmayıb. Misal üçün “Rahid” adlı hekayədə onunla bir neçə tanışlıq cümləsindən sonra fokus obrazdan yayınır və “nümayəndə”lərin kimliyinin izahına geniş yer verilir. Halbuki, “nümayəndə”lərlə bağlı izahlar romanın digər hissələrində də yer alıb. Yaxud maraqlı obrazlardan biri – nənənin portreti pərakəndə, bəzi hallarda təkrardır. Təkrar demiş, əsərin başqa bir qüsuru təkrar təsvir və şərhlərdir ki, bu, təkrir funksiyasını daşımır. Üslubi fiqur olan təkrir mətnin bədii və emosional təsir gücünü artırmaq üçündür. Günelin mətnindəki “təkrir”in isə belə funksiyası yoxdur. Misalçün, qadınların və ya gənc oğlanlarn zorlanması, kişilərin pambıq yığımından utanması ilə bağlı təkrarlar yorucudur, əhəmiyyətli informasiya daşımır. Bəzən də müəllif hadisələrin, obrazların çoxluğu içində itib-batır və həyat materialına dramaturji çəki-düzən verə bilmir.
Digər məqam, zərurəti olmayan publisistik şərhlərdir. Anasının hamiləliyini kəsmək üçün baytar atanın ona inəklər üçün nəzərdə tutulan iynəni vurması, nəticədə ananın ölüm təhlükəsi ilə üzləşməsi özlüyündə o qədər dramatikdir ki, müəllifin sonrakı abzasdakı mövqe-şərhinə ehtiyac yoxuydu. Yaxud atasının ölüm xəbərindən “rahat nəfəs” alması qeydi artıq ona münasibətini bəlli etdiyindən, növbəti cümlədə ataya “qəzəbinin keçməməsi” vurğusu lazımsızdır. Zorakılığa məruz qalan Günəşin hekayəsində qonşu qadınların ona münasibətini açıqlayan epizodun bədii, təsvir və məna tutumunun gücü – müəllifin “bayaq qadınların hərəkəti, işlətdikləri sözlər məni həm utandırmış, həm də qəzəbləndirmişdi. Qızın gətirdiyi payı yeyə-yeyə onun barəsində necə belə iyrənc şəkildə danışa bilirdilər?! Anamın da onlara qoşulmağı mənə lap pis təsir etmişdi” – ənənəvi didaktik yanaşamasına, moralizatorluğuna yer qoymur.
Əsər bioqrafik olsa belə, bu, müəllifin hər xırdalığa münasibət bildirməsi, detallı şərh etmək məcburiyyəti anlamına gəlmir. Bəzən neytrallıq və qapalılıq gərəkir ki, bu da əsəri emosional, estetik və dramaturji cəhətdən effektli edir və bütünləşdirir. Xüsusən də, montaj texnikasından istifadə edə bilmək vacibdir. Başqa sözlə, müəllif ən yaxşı fikri, kadrı belə montaj etməklə yazılı-vizual mətndə önəmli, təsirli vurğuları saxlaya bilər.
“Düşərgə” dokumental prozadır (non-fiction) və süjet real hadisələrə əsaslanır. Dokumental prozanın öz içində də müxtəlif istiqamətlər var, və bu, janr müxtəlifliyinə, çeşidli ifadə vasitələrinə, fəndlərə, situasiyanın emosional qatını gücləndirmək və hadisəni dolğun çatdırmaq üçün bədii interpretasiyalara, uydurmalara, reallıqla bədiiliyin sintezinə imkan verir. Yəni bəzən illüstrativlikdən, ümumi sözlərdən qaçmaq, faktoloji tərəfi minimuma endirmək zərurəti yaranır. Günelin yozumunda atası poxçəkən olduğu üçün lağa qoyulub,utandığından intihar edən uşağın minimal hekayəsi bu səbəblərdən inandırıcı alınmayıb. Ayrıca hekayəni həsr etdiyi Gülnazın obrazı yarımçıqdır. Halbuki istər uşaqlarına vecsiz yanaşan Gülnaz, istər şəhərcikdə “priton” sahibəsi olan Nigar obrazlarının həlli bədii oyunlarla “ətə qana” dola bilərdi.
İstənilən roman xaotik də, qeyri-xətti də, şüur axını metoduyla da, fleşbəklərlə də, qırılmalarla da qurula bilər. Və Qodarın məşhur fikrində deyildiyi kimi filmin əvvəli, ortası, sonu olmalıdır, amma mütləq bu ardıcıllıqda olması vacib deyil.
Sadaladığım qüsurları müəllifdən çox redaktorun diqqətsizliyinə bağlayıram. Kitabın redaktoru Seymur Baycan maraqlı yazıçıdır. Amma pis redaktordur.