“O vaxt 27 yaşım var idi və heç düşünmürdüm ki, mən də öz həyatımda bənzər şeylər yaşayacağam…”
“Çox əsərimi bu illər ərzində “istefaya” göndərdim.”
“Mən filosof deyiləm, mən praktikəm.”
Əli Aqşin oğlu Əlizadə 1961-ci ildə Bakıda, musiqiçi ailəsində anadan olmuşdur. Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbində əvvəl violin üzrə Y.Mixaylovun sinfində, daha sonra isə viola sinfi üzrə Y.Javoronkov və R.Seyidzadədən dərslər almışdır. 1979-cu ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına viola və bəstəkarlıq ixtisasları üzrə qəbul edilmiş, 1985-ci ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını (hazırda Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası) bəstəkarlıq üzrə Fərəc Qarayevin sinfində bitirmişdir.
Bəstəkar yaradıcılığının ilk dövrlərindən müxtəlif janrlara müraciət etmiş və olduqca orijinal, diqqətəlayiq nümunələr yaratmışdır. Ə.Əlizadənin janr palitrası iri həcmli simfonik əsərlərdən, kamera, vokal-instrumental nümunələrdən tutmuş, kino musiqisinə qədər geniş kataloqu əhatə edir. Onun yaradıcılığı BSO üçün 1 hissəli Simfoniya (1985), əvvəl kamera ansamblı üçün, daha sonra isə simfonik orkestr üçün işlənmiş “Serenata Dolore” (1998), kamera orkestri üçün “Semplice (2008), Viola və orkestr üçün Konsert (2017) və s. kimi əsərlə yanaşı müxtəlif, qeyri-ordinar alət tərkiblərinə malik instrumental əsərlərlə də təmsil olunur.
Ə.Əlizadənin kamera-instrumental əsərləri arasında solo fortepiano üçün “Contemplations & Awaiting” (1981); viola və fortepiano üçün “Two Recitatives and Air” (1983); Simli Kvartet (1985); fleyta və maqnitofon yazısı üçün 1988-ci ildə yazılmış “Tənha çinarın ağısı” (1988); “Qədimdən gələn səslər” (soprano və ansambl üçün, 1994); instrumental ansambl üçün “Cantabile… Dialogue in Space” (2000); pianolu sekstet üçün “The Nostalgic Sight at Lake Van” (2004) kimi nümunələri göstərmək olar.
________________
Əli bəy, bu il 60 yaşınızı – yubileyinizi qeyd edəcəksiz. Bu, bir bəstəkar üçün kifayət qədər yetkin bir zaman zirvəsidir. Belə bir deyim var ki, sənətkarlar bu yaşda artıq özlərinin ən əlamətdar əsərlərini yaratmış olurlar. Siz bu barədə nə düşünürsüz?
Atam deyərdi ki, bir əsər yaz, premierası olsun, bu da olacaq yubiley. Əlbəttə, bu zarafatdır. İnsanlar sevir yubileyləri, belə tədbirləri. Yaradıcılığa gəldiksə isə məsələn, J.Verdi özünün ən gözəl, mükəmməl operalarından biri olan “Otello”nu yazdıqda onun 70-dən çox yaşı vardı. “Falstaff” operası isə 80 yaşının məhsuludur. Müəllimim Fərəc Qarayevin violin Konserti fikrimcə onun bəlkə ən parlaq əsərlərindən biridir. Bu əsəri tamamlayarkən onun 61 yaşı vardı. Bu mənada siyahını uzatmaq olar.
Qara Qarayevə sual verdikdə ki, əsərləriniz arasında ən sevdiyiniz, ən dəyərli hansıdır? Deyərmiş ki: “O əsərdir ki, onu hələ yazmamışam.”
Bəstəkarların çoxu deyirdi ki, ən parlaq əsərlərinizi 50 yaşına qədər yazacaqsınız. Tarixə baxsaq bu fikri də təsdiqləyən kifayət qədər parlaq nümunələr var (İ.Stravinski, S.Prokofyev və s. kimi bəstəkarların simasında).
Həyatda hər şey ola bilər. Burada yaşın əhəmiyyəti bəlkə də var. Çünki gənc yaşlarında insanın beyni daha “təzə”dir. Amma illər keçdikcə müdriklik, təcrübə gəlir.
Mənim gəncliyim yaxşı keçib. Bu hamımıza məlum olan Sovet dönəmi idi. Planlar, gələcəklə bağlı düşüncələr başqa idi. Düşünürdük ki, cənnətdə yaşayacağıq. Arxamızda Bəstəkarlar İttifaqı, Musiqi Fondu, ən əsası fövqəldövlət olan ölkə var. Hər il seminarlara, yaradıcılıq gecələrinə gedərdik. Lakin anında hər şey dəyişdi. Doğrudur, çox şey itirdik, ancaq yetkinləşmə, müdriklik qazandıq. Çox şeyi anlamağa başladıq və çox şeydən keçdik.
Buna görə də mən bəlkə də hələ ən önəmli, əlamətdar əsərimi yazmamışam. Bəlkə sonra yazaram. Həyat göstərər.
İllər öncə, artıq uzaqlardan qalmış 1988-ci ildə fleyta və səs yazısı (o zamanlar maqnit lenti) üçün yazdığınız “Tənha çinarın ağısı” əsərinizə bəstəkar təfəkkürünün təbiətlə özünəməxsus qovuşması demək olar. Bu əsərdən başlayaraq yaradıcılığınızda, ümumilikdə təbiət gözəlliklərindən ilhamlanaraq yazdığınız və bilavasitə bu ümdə gözəlliyi konkret olaraq musiqinizlə birləşdirməniz rastgəlinəndir.
Bu əsər də yazıldığı dövrdə olduqca maraqla qarşılanmışdı. Bildiyimə görə, özünüzün də ən sevdiyiniz əsərlərinizdən biridir. İstərdim bu əsər haqqda danışaq, əsərin ideyası nədən qaynaqlanmışdı?
Mən bu əsəri əvvəlcədən heç planlamırdım. Oturub sadəcə improvizasiya edirdim, əsərin ilk mövzusu beləcə ortaya çıxdı və bu təsadüfən ifa etdiyim mövzu diqqətimi cəlb etdi. Fikirləşdim ki, bu mövzunu yalnız fleyta ifa edə bilər – yəni o, məhz bu alətin mövzusudur və başqasında çalınsaydı özəlliyini itirərdi. Əsər üzərində çalışmağa davam etdim, mövzu özü məni aparırdı, müəllif kimi sadəcə onun doğru gedişinə nəzarət edirdim…
Başda piccolo və alt fleytanı, və maqnitifon yazısını heç düşünmürdüm, bu, sonradan ağlıma gəldi. Bilirik ki, fleyta tək səsli alətdir, simli alətlərdəki kimi iki səs və ya daha çox səs ifa edə bilməz. Amma mənim o an sanki bir müşayiətə ehtiyacım oldu. Bəstəkarların arasında fikir var ki, bəstəkar əvvəldən əsərin necə bitəcəyini bilməlidir. Bilmirəm, mən bununla razıyam ya da yox,.. konkret bu əsərə gəlincə, əvvəldən necə və nə ilə tamamlanacağını bilmirdim. Yalnız əsərin ortalarına yaxın bir plan yetişdi. Qeyd edim ki, əsərin ilk ifaçısı Müzəffər Ağamalızadə olmuşdu.
Yaxşı yadımdadır, o zaman Bakıda “Azərbaycan – Rusiya Musiqi Festivalı” keçirilirdi, Müzəffər Ağamalızadənin də bağı bizim bağa yaxın idi. Axşamüstü o gəlirdi, feytalarını düzürdü masanın üstünə və işə başlayırdıq… Ondan sonra bu əsəri Kiyev Beynəlxalq Musiqi Festivalında ukraynalı fleytaçı Aleksandr Marinçenko ifa etdi. “Tənha çinarın ağısı” Monqolustana, Filippinə qədər gedib çıxdı. Qeyd edim ki, əsəri Monqolustanda “SoNoR” ansamblının tərkibində qastrola getmiş istedadlı fleytaçı Elman Mustafayev ifa etdi.
O ki, qaldı əsərin ideyasına… həm ağac, həm insan – bu, canlı təbiətdir. İnsan da bir ağac təkin tənha ola bilər. Onun da bir dərdi, taleyi olur. Çölün ortasında tənha bir ağac… Küləklər, rüzgarlar əsir, fırtınalar qopur. Sonra külək bitir və bu ağac öz tənha həyatına davam edir, onun üçün dəyişən heç bir şey yoxdur. O vaxt 27 yaşım var idi və heç düşünmürdüm ki, mən də öz həyatımda bənzər şeylər yaşayacağam…
Aqşin Əlizadə Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin 1960-70-ci illər nəslinin aparıcı fiqurlarından biridir. Onun yaradıcılığı bir çox bəstəkarların formalaşması və müəyyən mənada özünü təsdiqləməsində mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bildiyimə görə, Aqşin müəllim özü sizə bəstəkarlıq üzrə Fərəc Qarayevlə məşğul olmağınızı məsləhət görmüşdü. Maraqlıdır, demək olar ki, tamamilə fərqli axınların başında duran musiqimizin bu iki aparıcı fiquru sizə hansı mənada və necə təsir etmişdi?
Bu sadəcə məsləhət deyildi. Bu, məsləhətdən daha üstün bir şey idi. Haradasa atamın qərarı idi. Dedi ki:“Mən ona hamıdan çox inanıram”.
İlk əsərlərimi (əlbəttə, əsər demək bir az qəribədir, çalışmalarımı desəm, daha doğru olar) atama göstərirdim, ondan məsləhət, fikir alırdım. Musiqi formasına, əsərin strukturuna çox əhəmiyyət verilirdi. Mən Bülbül adına orta ixtisas məktəbini viola sinfi üzrə bitirdim və konservatoriyaya (indiki Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasına) violaçı kimi qəbul olundum. Baxmayaraq ki, bəstəkarlıq şöbəsinə daxil olmaq üçün yetərli qədər əsərlərim var idi (variasiyalar, piano üçün pyeslər), atam bəstəkarlıq ixtisası üzrə sənədlərimi verməyə razı olmadı və hələ hazır olmadığımı bildirdi. Qeyd edim ki, bu nümunələrin hamısını da o, bir müəllim kimi qəbul etmişdi. “Sən oraya mənim oğlum kimi yox, bir bəstəkar kimi qəbul olmalısan”, – dedi.
Birinci kursa viola ixtisası üzrə başladım və atam məni Afaq xanım Cəfərovanın yanına göndərdi. Beləliklə atamdan sonra ilk müəllimim Afaq Cəfərova oldu. Qara Qarayevin ən sevdiyi tələbələrindən biri idi Afaq xanım, onunla bir tədris ili çalışdıq. Çox tələbkar, professional mütəxəssis olmaqla yanaşı, həm də çox gözəl bir insandır. Tədris ilinin sonunda bəstəkarlıq üzrə fakültətiv dərslərdə iştirak etmək üçün ərizə yazıb imtahana girdim və qəbul oldum. O zamanlar elə bir şey var idi, indi bilmirəm, var ya yox.
Elə o vaxt atam mənə Fərəc Qarayevin sinfinə ərizə yazmağımı… istədi desəm, yumşaq olar, amma yazmağıma qərar verdi! “Bəstəkar olmaq istəyirsənsə Fərəcdə oxuyacaqsan, ən çox ona inanıram” – söylədi. Beləliklə, F.Qarayevin tələbəsi oldum. İkinci kursda fakültətiv fənn kimi bəstəkarlıqda, rəsmi olaraq isə violada oxuyurdum.
Fərəc müəllim o zaman gənc idi, mən yanına gələndə 37 yaşı var idi… Enerji dolu, yeni fikirlər daşıyan bir musiqiçi və müəllim idi. Hər dərs yeni bir şey öyrənirdim. Materialla işləməyin nə olduğunu o zaman öyrəndim. Tədris ilinin axırında imtahana girdim ve artıq rəsmi olaraq bəstəkarlıq şöbəsinə, ikinci kursa qəbul olundum. Beləliklə, ikinci kursu iki dəfə oxudum, fakülltətivi də birinci kurs kimi saydılar. Buna görə də mən konservatoriyada 5 yox, 6 il oxudum. İndi düşünürəm ki, bir-iki il daha oxusaydım…
Çox təəssüf ki, violaya vida etdim, iki fakülltədə oxumaq asan iş deyil, bunu mən fakultativ oxuyanda başa düşdüm. Viola müəllimim Rəşid Seyidzadə idi, bir musiqiçi kimi ondan da çox şey öyrəndim. Sonra o gördü ki, mən bəstəkarlıqla məşğul olmağa başladım və başa düşdü ki, artıq mən violada lazımi qədər çalışmayacağam. Məni Dmitriy Seyidzadəyə verdi, ondan sonra da viola “kariyeramı” Çingiz Məmmədovun tələbəsi olaraq tamamladım.
Yəni simli alətlər kafedrasında artıq hamı görürdü ki, “bu onsuzda gedəcək”, o üzdən məni biri-birinə ötürürdülər. O vaxt bu kafedranın müdiri görkəmli violonçel ifaçısı, pedaqoq, prof. Sabir Əliyev idi. Məndən soruşdu ki, violanı nə edəcəksen? Mən də dərin bir nəfəs aldıqdan sonra, böyük ehtimalla sadəcə bəstəkarlıqda oxuyacağımı dedim…
Fərqli axınlardan söhbət etdiniz… – Aqşin Əlizadə və Fərəc Qarayev. Hər ikisi çox fərqli üsluba sahib olan ve eyni zamanda yaradıcıqları ilə Azərbaycan musiqisində yeni yollar açmış bəstəkarlardır. Bu iki axının ikisini də içimdə hiss edirəm və mənə elə gəlir ki, bu axınların ikisinin də daşıyıcısıyam. Mənə bunu əvvəlcədən də deyənlər oldu, amma öncələr bu barədə heç düşünmürdüm. Uzun illərdən sonra öz işimdə (yaradıcılığımda demirəm, çünki bəstəkar öz işi haqqında “yaradıcılıq” deməməlidir) bu iki axınların birləşməsini hiss etməyə başladım. Elə bir məqsədim yox idi və yoxdur.
Mən həmişə öz yolumu tapmağa çalışırdım. 1970-80 illərin kamera ve xor musiqisi, kamera orkestrı üçün yazılmış bəzi nümunələr Aqşin Əlizadənin əsərlərinə çox bənzəyirdi. Xüsusilə kamera orkestri üçün “Aşıqsayağı”, “Cəngi” ve xor üçün “Bayatılar” əsərlərinə… Lakin burada plagiatdan söhbət getmirdi. Bu, Azərbaycan musiqisinin yeni bir keyfiyyəti, musiqimizdə təzə bir nəfəs, yeni bir üslub idi.
Bunlar bəstəkardan asılı olmayan bir nöqtədir. Aqşin Əlizadənin təsiri çox güclü idi. (Hətta bir bəstəkar ona deyib ki, bunu mən özüm istəmirəm, amma öz-özündən olur.)
Əlbəttə, bu bir zarafat idi… amma özündə həqiqəti daşıyan zarafat. Nədən bu mövzunun ətrafında çox danışdım?.. Çünki özümün də çəkindiyim, yox, daha doğrusu, diqqət etdiyim bir mövzudur. Heç atamın özünə də bu barədə heç vaxt danışmamışdım. Bəlkə də ona görə də vacib hesab etdiyim işlərim 1990-cı illərin sonuna aiddir.
Çox əsərimi bu illər ərzində “istefaya” göndərdim. Mən “davamçı” olmaq istəyirdim, amma “davamı” olmaq YOX. Eyni şeyi Fərəc Qarayev haqqında da deyə bilirəm və bu gün deyə bilərəm ki, mən özümü bu təhlükədən qoruya bildim.
Yollarını davam etdim, lakin, öz dilimlə və üslubumla. Tam məsuliyyətlə deyə bilərəm ki, təfəkkür tipim, dilim – mənimdir. Amma bu iki böyük və çox fərqli olan sənətkarın mənim həyatımda TİTANİK rollarını çox gözəl anlayıram. Onlar olmasaydı, mən də olmazdım – bunu tam məsuliyyəti ilə deyirəm.
Bir məsələni də qeyd edim ki, mən Fərəc Qarayevlə çalışmağa başladıqdan sonra atam heç qarışmırdı. Sadəcə “nə yazırsan?” – soruşurdu. “Mənə də göstər” – deməz, yazılanlara baxmazdı. İmtahanda komissiya üzvü kimi dinləyər və mənə bir şey deməzdi. Bir komissiya üzvü olaraq rəyini, fikrini soruşanda isə deyərdi ki – “özünüz baxın, müəllimi var, ondan soruşun”.
Demək atanızla aranızda olan münasibətlər bəstəkarlıq anlamında kifayət qədər “asketik” imiş…
Atam məni heç bir zaman tərifləmədi. Beynəlxalq tədbirlərdə əsərlərim ifa olunur, premyeralar baş tuturdu. Lakin o, təbrik etməzdi. “Hə, yaxşı çaldılar, Runçak (və ya başqası) yaxşı dirijordur” (misal üçün), deyə bilərdi. Lakin əsər haqqında heç bir söz! Fərəc müəllim də eyni…
Mənim tələbə olduğum illərdə atamla Fərəc müəllim tez-tez görüşərdilər. Fərəc müəllim evimizin sevilən qonağı idi, lakin mənim haqqımda heç vaxt söhbət getməzdi, sanki, mən heç yoxdum. Bu da iki böyük sənətkarın bir-birinə olan sayğısı, güvəni idi – bir-birinin işinə qarışmamaq və məni iki tərəfli rəylərin altında buraxmamaq. Sənin tələbəndirsə, mənə nə var?
Bəzi əsərləriniz istər konseptual baxımdan, istərsə də musiqi toxumasının təşkili baxımdan qeyri-adidir. Əgər qeydə alsaq ki, yaradıcılıqda özünütənqid başlıca prinsiplərinizdən biridir, o zaman sizcə bu nümunələr hansısa daxili çağırışın “həlli” və ya “izahatı” kimi meydana çıxır?
Həm özünütənqid, həm də böyük məsuliyyətdir. Bəlkə də buna görə mən çox ağır, aramla işləyirəm. Bəstəkar üçün ən vacib məsələ materialın axtarışı və işlənməsidir. Məndə bu, bir az uzun sürə bilər. İstisnalar olub əlbəttə, məs., “Tənha Çinarın” mövzusu bir anda çıxdı və o əsəri hardasa bir nəfəsə işlədim. Bəzi əsərlərim üzərində iş bir az uzun sürə bilər, çalışma zamanı o məsuliyyəti tam şəkildə hiss edirəm və daşımağa hazıram.
Fərəc müəllimin çox gözəl bir sualı vardı: – “Başını tramvayın altına qoyarsan? Yox? Onda get işlə! Yolu özün də bilirsən!”… Bu “tramvay məsələsi” 40 ildir mənim içimdədir və ağır templə işləməyimin səbəbi budur.
Bəzən elə olub ki, hətta afişalar çap edilib, konsertin tarixi bəlli olub, amma əsər hazır deyil. Konsertin və ya festivalın təşkilatçıları, dirijor panikada, hamı məni “söyür”. Panika içərisində olmayan tək insan mənəm və nəticədə əsəri tamamlayıram. Amma hər səsin, hər xanənin arxasındayam. Belə epizodların birini pianoçu Samir Mirzəyev kitabında çox gözəl yazıb. Bu “SoNoR” ansamblının Avropa qastrolu üçün yazılmış bir əsərdir…
Sualınızın ikinci hissəsi – qeyri-adilik barədə isə heç düşünməmişəm. Əsər yazıldısa, məqsədimə çatdımsa, deməli məsələ həll edildi və mən özümü ifadə edə bildim. Əgər musiqişünas əsərlərimin qeyri-adiliyini gördüsə, mən də özümü xoşbəxt hiss edirəm.
Sizcə indi ümumiyyətlə yaradıcılığa, o cümlədən, bilavasitə sizin yaradıcılığınıza nə mane olur?
Bəstəkar gərək sadəcə öz işi ilə məşğul olsun. Optimal halda isə ümumiyyətlə başqa heç yerdə işləməməlidir, yəni öz evində oturub yalnızca əsərlərini yazmalıdır – əlbəttə ki, müəlimlik xaricində. Gələcək nəsillərin yetişməsində iştirak etməlidir. Amma rahat bir şəkildə…
Yadımdadır ki, bizim kafedranın müəllimləri həftədə iki gün dərs verirdilər. Səhər 10-da gələnlər saat 3-4-ə qədər tələbələri ilə çalışırdı, günorta gələnlər isə saat 3-4-dən saat 6-7-yə qədər və bu onların bəstəkarlıq çalışmalarına mane olmurdu.
Mənsə artıq 22 ildir ki Türkiyədəyəm. Burada vəziyyət tamam başqadır – hazırda çalışdığım universitet yeni açılmış Ankara Müzik ve Güzel Sanatlar Üniversiteti dərs dediyim artıq dördüncü universitetimdir. Hər gün dərslərim var, bəzən səhər 09.00-dan axşam 17.00-a qədər. Boş günüm yoxdur və bu yaradıcılıqla məşğul olmağıma böyük bir əngəldir. Axşam da yorğunluqdan insan işləyə bilmir – qalır yalnız istirahət və bayram günləri. Bizim universitetin bəstəkarlıq şöbəsinə ilk tələbələrimiz bu il qəbul olunacaq, ona görə müəyyən bir rahatlıq var, amma o da sonra gedəcək.
Vacib şərtlərdən bir də odur ki, ailədə bizim nə ilə məşğul olduğumuzu anlamalı, bizim üçün şərait yaratmalıdırlar. Şükürlər olsun ki, mənim ailəm bunu başa düşür.
Bir məqamı xatırladım… Biz o uzaq keçmişdə Pyotr Montin küçəsində yaşayırdıq. Bakı ləhcəsində ona tək sözlə “petramontin” deyirdilər. Bu, hazırkı Əlövsət Quliyev küçəsidir, amma köhnə adamlar yenə də “petramontin” deyirlər. Köhnə ev idi, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evlərindən – böyük ümumi həyətlə.
Biz ikinci mərtəbədə yaşayırdıq. Gecə saatlarında atam məşğul olanda, altdakı qonşular taxtayla vurmağa başlayırdılar. Hətta bizi mənzil idarəsinə də şikayət edirdilər. İndi gülməli gəlir, amma o vaxtlar bu kimi hadisələr çox narahat edirdi, hərçənd ki, şikayət yalnız bu qonşulardan gəlirdi – başqaları əsla şikayət etmirdi. Anlayış, bu məsələ də bəstəkar üçün çox əhəmiyyətli məsələdir.
Əli bəy, bəstəkarları əzəldən Şərq-Qərb dialoqu düşündürüb. Məs., sizin “Dialog in raum…Cantabile” (2000) əsəriniz iki sivizilasiya dialoqunun konseptual əksidir. Lakin məni maraqlandıran məqam başqadır – nə üçün bəstəkar düşünməlidir ki, bu “dialoqu” qursun və bəlkə müəyyən mənada onu “həll etsin”, birini digərinə inteqrasiya etsin? XX əsr mədəniyyəti postmodern estetikası ilə bizə bütün sərhədləri “sıfırlamaq” şansı verdi. Sizcə dialoq və həlli, bu yanaşma nə dərəcədə aktual və lazımlıdır?
Bu sual fəlsəvi bir rəng daşıyır və buna cavab vermək üçün bir az fəlsəvi düşünmək lazımdır… Mən filosof deyiləm, mən praktikəm. “Dialog in raum…Cantabile” əsərimin üzərində çalışarkən nə sivilzasiyanı, nə də postmodernizmi və bu cərəyanın mənə “bütün sərhədləri sıfırlamaq” imkanını verməsi haqqında da heç düşünmürdüm.
Bir də ki, hansı sərhədləri? Forma sərhədlərini? Ya materialla iş sərhədlərini? Məncə bütün sərhədlərin deyil, müəyyən sərhədlərin. Yenə deyirəm – mən, praktikəm. Praktikin qarşısında yaratdığı material, materialın işlənməsi üçün seçdiyi bir yol, əvvəlcədən düşündüyü və riayət etdiyi bir istiqamət, forma var. Forma sərhədləri sıfırlanırsa, onda musiqinin fikri, ideyası da sıfırlanır.
Bu əsəri başlayanda onun necə inkişaf edəcəyini və necə tamamlanacağını bilmirdim. Onu bilirdim ki, özümü bir formaya tabe tutmalıyam və materialın inkişafında və qurulmasında bir məntiq olmalıdır. Mən dünyanı tək bir sivilizasiya olaraq görürəm. Bu sivilizasiyanın içində fərqli mədəniyyətlər, dillər, dinlər, müxtəlif yaşayış üsulları var. Lakin hamısını birləşdirən cəhət yaradıcılığa ehtiyac hissidir (söhbət incəsənətdən və elmdən gedir).
Sovet vaxtında çox yayılmış və mənim heç vaxt razılaşmadığım bir anlam vardır – “Синтез национального и интернационального”. Musiqişünaslar həmin fikirdən tez-tez istifadə edirdilər və bu, özəlliklə Şərq mədəniyyətlərini təmsil edən bəstəkarlarla bağlı idi.
Əslində dünyanın bütün bəstəkarlarına aid olan bir termindir bu – almana, ingilisə, fransıza, azərbaycanlıya… Hər sənətkar başda öz xalqının nümayəndəsidir. Sonra isə dünya mədəniyyətinin təmsilçisidir. Hamının yaradıcılığında milli və beynəlmilli, ümumi prinsiplər var. Lakin, onların necə və hansı səviyyədə təmsil olunması – bu, başqa məsələdir… Öz əsərini, öz sənətini, adını dünya mədəniyyətinə daxil edib mi, edə bilibmi, ya yox?
Belə deyim – J. Haydn da milli bəstəkardır, Beethoven, Grieg, Cage, Lutosławski, Qarayev, başqaları da. Və hamısı da bu sivilizasiyanın təmsilçiləridir. Fərqli xalqlardan, fərqli mədəniyyətlərdən çıxan sənətkarlar. “İnternasional” sözü isə mənə hər zaman o məşhur himni xatırladır.
Mənim əsərimdə forma bir dialoqu özündə təcəssüm edir, daha doğrusu – forma yox – xarakter. Bəlkə, iki xarakterin dialoqu və ya iki iştirakçının. Hər dialoqun “razılaşmayla” tamamlanması da şərt deyil. Yarıda da qala bilər, öz həllini tapmaya da bilər. Bu, real insan həyatındakı dialoqlara aiddir, musiqidə də eyni şey ola bilər. Həmin əsərdə mənim məqsədim o deyildi, amma məncə, həll oldu!..
Əli bəy, o zamanlar, yəni keçən əsrin 90-cı illərdə Azərbaycanın musiqi həyatında sanki yeni bir səhifə açılmışdı. “SoNoR” ansamblı bu yolda aparıcı qüvvələrdən idi. Sizin bəzi əsərləriniz məhz bu ansamblın Avropanın müxtəlif şəhərlərində konsertləri üçün yazılmışdı. İstərdim bu barədə xatirələrinizi bölüşəsiz.
Əlbəttə, “SoNoR” Azərbaycan musiqisində yenilik idi və təəssüf ki, bu yenilik bir yerdə bitdi. Bu, unikal bir ansambl idi. O zamanlar hamımız gənc idik. Elmir və onun qardaşı, istedadlı pianoçu Samir Mirzəyev, həyatdan zamansız köçmüş dəyərli klarnetçi Nizami Zeynalov… Mən deyərdim ki, Nizami böyük musiqiçi idi. Bizim bütün əsərlərimizdə klarnet var idi. Çünki bilirdik ki, orda Nizami var və nə lazımdı onu da edəcək.
Çox təəssüf ki, “SoNoR” bir daha olmayacaq. Bəlkə pessimistik səslənə bilər, lakin mən optimist insanam. “SoNoR” Azərbaycan musiqisinin yaxın tarixində iz salmış mühüm hadisə idi. Buradakı musiqiçilərin – violin ifaçısı Soltan Məmmədova, pianoçu Samir Mirzəyev, soprano Fəridə Məmmədova, zərb alətləri ifaçısı Boris Başkin, gitaraçı Rövşən Məmmədov – hər biri ansamblın atributları idi. Rövşən böyük entuziast idi. Onlarda böyük fanatizm var idi. Onlara nə pul verən var idi, nə dağın başına qaldıran, nə də tərifləyən vardı. Amma bu insanlar çağdaş musiqinin böyük təbliğatçıları idilər. Məhz, Azərbaycan musiqisi və mədəniyyəti uğrunda. Dirijorlar Roland Freisitzer, Bernard Wolf, Volodimir Runçakla çalışmaq isə bizim üçün böyük bir zövq idi. Amma bunlar hamısı Elmirin zəhməti ilə baş verirdi. Yəqin təsəvvür etmək çətin deyil ki, həmin əlaqələri qurmaq necə çətindir. O zamanlar entuziazm var idi. Bu bizim tariximizdir.
Bəstəkar həmkarlarıma gəldikdə isə, Elmir Mirzəyev və Aliyə Məmmədova Fərəc Qarayevin sonuncu tələbələri olmaqla yanaşı, həm də onun yolunun əsl davamçılarıdır fikrimcə. Hər ikisi fərqli yaradıcı özünəməxsusluğa malikdir, lakin onları birləşdirən xətt musiqiyə qarşı böyük məsuliyyət, professionallıqdır. Mənə həmişə maraqlıdır, Elmir, Aliyə nə yazır.
Elmir Mirzəyev mənim dəyərli həmkarım və yaxın dostumdur. Cəsur bəstəkardır. Onun musiqisi mənə çox yaxındır. Baxmayaraq ki, bizim üsulumuz fərqlidir, lakin yuxarıda qeyd etdiyim kimi, eyni yollarla, lakin fərqli dildə, üsulda, məsuliyyətlə addımlayırıq. E. Mirzəyevin 1998-ci ildə yazdığı “JUStACRUM” əsərini xatırladım. Burada kanon alətinin tembrik anlamda maraqlı bir istifadəsi o zamanlar çox diqqətimi cəlb etmişdi. Qeyd edim ki, mənim bəzi əsərlərimin meydana gəlməsində Elmirin rolu olmuşdu.
O zamanlar “SoNoR” ansamblının bədii rəhbəri kimi Elmir Mirzəyev böyük istək və passionarlıqla müasir musiqi həyatının təşkil olunması uğrunda çalışırdı. Mənim “Cantabile… Dialog in Raum” əsərim “SoNoR” üçün yazılmışdı. Bu sırada mənim “Semplice”, “Serenata dolore” kimi əsərlərim də var.
Kimsəyə sirr deyil ki, çağdaş dünyada müasir musiqi özünəməxsus “getto”ya sığınıb, çox dar və qapalı bir çərçivələrdə ifa edilir, yaşadılır. Eyni zamanda hazırkı dövrdə klassik mənada bəstəkar işinin (sırf professional anlamda) bir növ iflasa uğraması nələrdən xəbər verir? Bu fonda qarşıdakı onillikdə “bəstəkar” sənəti qalacaqmı, yoxsa itib getməyə məhkumdur?
Deyirlər ki, musiqini hamı dinləməlidir və başa düşməlidir. Hər zaman belə olub, məs., 100, 200 il qabaq.. Musiqini müəyyən kütlə dinləyirdi. Hər kəsə məlumdur və söyləyəcəyim yenilik də deyil ki, məs., G. Bizetin “Carmen” operasının premierası hansı hadisələrlə müşayiət olunmuşdu. J.Verdinin hazırda bizim əlamətdar nümunə saydığımız operalarının ilk ifası zamanında uğursuzluqla baş tutmuşdu. İ.Stravinskinin baletlərinin premieraları da bu qəbildən.
“Getto” məsələsinə gəldikdə isə, bəli, çünki musiqi sanki dalana dirənib… Bundan sonra nə olacaq? Bir şeyə tam əminəm – bütün “dahi” əsərlər artıq yaradılıb, bütün dahi musiqiçilər, bəstəkarlar artıq gəlib və gedib. Nə zamansa maraqlı əsərlər ola bilər. Amma o bəstəkarların öz adlarını musiqi tarixinə “yazması”?… Bu düşündürücü məsələdir.
İflas məsələsinə gəldikdə.. bu iflas deyil. Bu SONdur. Dünya musiqisi sanki sona gəlib çıxdı, amma belə düşünək – professional bəstəkarlıq sənəti öz yoluna 500 -600 il qabaq başlayıb və uzun bir yol keçib. Gəlin təsəvvür edək ki, bir yolla gedirik. Yol gözəl gül-çiçəklərlə bəzənib, ətraf ağaclarla, meyvələrlə, heyranedici, nəfis ekzotik mənzərələrlə zəngindir… Get-gedə həmin gözəllik sona çatmağa başlayır və nəhayət, bu yol bizi boş çölə gətirir, amma özü davam edir, bitmir… Sonra nə olacaq? Onu heç kim bilmir. Yolun sonunu görmürük. Amma onu dəqiq bilirəm ki, yaxın 100-150 ildə heç nə olmayacaq.
Hansısa diqqətəlayiq nümunələrin yaranacağını istisna etmirəm. Amma məs., “La bohème”, “Tosca” kimi operaların dramaturgiyası bir daha gələ bilməz. Ən kütləvi və çox sevilən opera janrı müəyyən bir dalana dirənib. Görəsən, bu dalanı (bəli, buna dalan demək olar!) kim, necə və nə vaxt dəlib keçə bilər? Son illərdə, bəstəkarlar artıq öz yeni əsərlərinə, tutalım, “simfoniya” demirlər, hansısa başqa adlanmaları seçirlər. Lakin yeni, kamil dramaturgiyaya malik simfoniyanın da yaranması sual doğurur.
Mozartın, Brahmsın zamanında neçə bəstəkar var idi? Bəs indi? Bəlkə də 1 milyon… Hamı musiqiçi, hamı bəstəkardır. Bu gün həmin tendensiya Azərbaycan musiqisini də bürüyüb. Mənim bir dostum vardı, məşhur rejissor Meyerholdun nəvəsi, musiqişünas Pyotr Vasilyeviç Merkuryev, o deyirdi ki: «Композиторы делятся на три категории. Первая – композиторы; второе – члены Союза композиторов и третье – члены справочника Союза композиторов.»
“Serenata dolore” əsəriniz 1998-ci ildə BMT insan hüquqları bəyənnaməsinin qəbul edilməsinin 50 illik yubileyinə həsr olunmuş müsabiqədə qalib olub. İstərdim bu əsər barədə danışasınız.
Bəli, elə bir müsabiqə olub, 1998-ci ildə BMT-nin Azərbaycandakı nümayəndəliyi tərəfindən təşkil edilmişdi. Tam qalib demək olmaz, mükafat bəstəkar Cəlal Abbasov və mənim aramda paylaşıldı. Mənim üçün müsabiqə o qədər önəmli deyil. Vacibi əsərin özü və onun gələcək həyatıdır.
Bu əsər 16 ifaçı üçün yazılmışdı ki, onların arasında soprano və balaban da var. Və mən yenə də əsəri musiqiçilərə və dirijora ifasına lap azca qalmış təqdim etdim!
Nə edək, bu da bir ənənədir mənim üçün artıq!.. Amma ortada “tramvay məsələsi” var…nə isə… Konsertdən sona dirijor Roland Freisitzer mənə balabanla əlaqəli bir fikir söylədi. Dedi ki, gələcəkdə bu əsərin ifası çox problemli ola bilər. Mən onun sözünü dəyərləndirərək balabanın partiyasının altına corno inglese (“ingilis nəfiri” – G.M.) partiyasını əlavə etdim və düşünürəm ki, bu doğru addım idi. Çünki sonralar, 2000-ci ildə “Serenata dolore”ni Yaponiyada, Yokohamada keçirilən “Asian Müzik Week” festivalına daxil etdilər. Yaponiyada hardan balaban tapacaqdılar? Amma bu alətlə balabanın tembrləri kifayət qədər yaxındır.
Yenə də, Roland Freisitzerin təklifi ilə bu əsəri simfonik orkestr üçün də işlədim və doğrusu bundan çox məmnun qaldım. Əsər daha dolğun, effektli səslənməklə yanaşı, həm də dəfələrlə ifa edildi.
Bir də balabanın səsi üçlü heyət, 3 trombon və tubanın (mis nəfəsli alətlər – G.M.) arasında bata bilər. Simfonik versiya üçün sopranonu da tərkibdən çıxartdım. Əsərin daha rahat ifası üçün bir az praktik düşünmək lazımdır. Orkestr orkestrdir, amma 16 ifaçını bir dəfə müəyyən tədbir üçün toplaya bilirik, üstəgəl balaban… başqa yerdə necə çalsınlar?
Əli bəy, Türkiyədə müəllimliklə yanaşı dirijor kimi də fəaliyyət göstərirsiz. İstərdim bu barədə danışaq.
Mən özümü dirijor hesab etmirəm, o mənim peşəm deyil. Həyat elə gətirdi ki, 1999-cü ildə ilk dəfə Van şəhərinə gəldim və mənə tələbə orkestri verdilər. Mənim violaçı olmağım bu mənada çox kömək oldu. Əlbəttə, çox şey də öyrəndim. Daha sonra bir çox kamera orkestrinin iştirakı ilə baş tutan konsertlərdə dirijor kimi çıxış etdim. 2019-cu ildə İspartada türkiyəli violin ifaçısı Cihat Aşkınla birgə konsert verdik. Bir müddət sonra isə İspartada dahi Üzeyir Hacıbəylinin “Arşın mal alan” operettasının konsert qoyuluşunu həyata keçirmişdik.
Söhbət əsnasında məlum oldu ki, son əsəriniz Viola və orkestr üçün Konsertdir və premierasını gözləyir. Bu əsər barədə bəhs edərdinizmi, onun tələbə zamanı yazdığınız çox uğurlu Viola Sonatası ilə hər hansı bir konseptual əlaqəsi varmı?
Viola Sonatam tələbəlik illərinə aiddir və o, sadəcə mənim tələbə ikən yazdığım bir əsərdir. Onu mən əsərlərimin siyahısına daxil etmirəm və onun Viola ilə Orkestr üçün yazılmış bu Konsertlə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Viola və simfonik orkestr üçün yazdığım Konsert mənim üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyan əsərdir. Çünki bu bir mərhələ, yaxud bir mərhələnin başlanğıcıdır. Avtobioqrafik əsərdir. Mənim son 15-20 illik həyatım, düşüncələrimin təcəssümü, təsviri kimi çıxış edə bilər. Qeyd edim ki, mənim üçün forma çox önəmlidir. Orada klassik sonata formasını “tapdığım dildə” davam etdirmişəm. Hələlik bu əsər ifa olunmayıb. Premierasından sonra başqa məqamları da açmaq olardı…
Söhbətləşdi: Günay Məhyəddinli (musiqişünas)