Milli özünüdərkin vacib komponenti tarixi hekayədir. Hər bir millətin və etnik qrupun öz tarixi ilə bağlı bəlli bir təsəvvürü var. Ayrılıqda fərdlərin və bütöv halda millətin özünüdərki, refleksləri, ətrafında baş verən hadisələri qavraması və ona münasibəti və bu hadisələrlə bağlı necə davranış sərgiləməsi bəlli ölçüdə xalqın tarixi hekayəsini necə dərk etməsi ilə təyin olunur. Tarixi yaddaşa millətin bütöv halda ən təbii formada davranışını şərtləndirən vacib amillərdən biri olaraq baxılmalıdır.

Məsələn, uşaqlığımız ata-analarımızın bizə azərbaycanlıların necə unutqan millət olduğunu, ermənilərin illərlə Qarabağ savaşına hazırlaşdıqları müddətdə, bizim dünyadan xəbərsiz olduğumuzu eşitməklə keçib. Bəs, yaxşı, nə üçün belədir? Biz niyə unutqanıq, niyə qonşularımızın bizə olan kinini anlamırıq, niyə onlara qarşı dərin nifrət hissi keçirmirik, niyə azərbaycanlılar böyük bir dünyanın parçası olmağa daha meyillidir (məs., qafqazlıyıq, iranlıyıq, turanlıyıq və.s)? Qonşularımızdan fərqli olaraq nə üçün eksklyuziv olmağa meyilli deyilik?

Bu sualların cavabını tariximizdə axtarmaq lazımdır. Tariximizin yaxşı anlaşılması bizim milli xarakterimizin məchullarını daha aydın edir. Qonşularımızın bizə kinini daha ağlabatan edir və ən əsası gələcəyimizi necə qurmalıyıq ki, bu bölgədə həyatımıza davam edə bilək məsələsini də müəyyən edir.

Azərbaycanın indiki rəsmi tarixi bizim türk olduğumuzu qəbul etsə də, 70 il sovet tarix propaqandasından böyük ölçüdə təsirləndiyi üçün, bizim həm türk, həm də yerli, avtoxton xalq olduğumuzu iddia edir. Bunun nəticəsidir ki, Urmu teorisi kimi türklərin yaxın şərqdə, Urmu gölü ətrafında yarandığını iddia edən əsassız tarixi nəzəriyyələr gündəmimizdə dolanır, insanları daim çaşqınlıqda saxlayır və xalqımızın özünüdərkinə çox böyük zərbə vurur. Sovet Azərbaycanı tarix hekayəsi, azərbaycanlıların türklüyünü onlardan tamamilə alıb, bizi midiyalıların və albanların qarışığından yaranmış, daim böyük imperiyaların boyunduruğunda yaşayan yerli xalq olaraq təsvir edir. Sovetlərin tarix propaqandası o qədər güclü olmuşdur ki, hətta bu gün də biz bu hekayədən xilas ola bilmirik. Türklüyümüzü anlasaq da, yerli xalq olma arzumuzdan da imtina edə bilmirik, ona görə də, edə biləcəyimiz ən olmaz işi edib, sovet Azərbaycanı tarixi ilə türk tarixini birləşdirib ortaya həftəbecər bir tarix konsepsiyası atmışıq. Bu yalnış tarixi hekayə xalqımızın özünüdərkini ləngidir. Azərbaycanlıların özünə inamsızlığını hətta Qarabağda əldə edilən zəfər belə tam qıra bilmədisə, bunun səbəbi bizə yeridilmiş tarix hekayəsidir. Bütün bunlar bizi daim boyunduruqda yaşayan, dövlət qurmaqdan aciz, milli kimliyi belə uydurma olan bir xalq kimi təqdim etmənin nəticəsidir.

Türk tarixinin oğurlanması və saxta fars kimliyi

Həm sovet dönəmində, həm də pəhləvi İranında məqsədyönlü şəkildə Azərbaycan türklərinin milli kimliyinə və tarixinə qarşı hücumlar edildi. Sovetdə bunun edilməsinin səbəbi, bizə köklərimizi unutdurub, kiçik, əhəmiyyətsiz sovet xalqına çevirmək istəməkləri idisə, İranda hədəf daha böyük idi. Təqribən 900 il türk hakimiyyətində yaşamış və təqribən 15 əsrdən sonra İranda hakimiyyəti yenidən ələ keçirmiş taciklərin (farsların) bizdən aldıqları qisas idi. Taciklər öz milli kimliklərini Qərbin tarixi orientalizmi (yəni Qərbin gözündən Şərq tarixini şərh etmək) əsasında inşa edir və ari irqi nəzəriyyəsindən böyük ölçüdə bəhrələnirlər. “Farslar Avropa sivilizasiyasının Şərqdəki uzantısıdır və ari irqinin davamıdır” tezisini işləyib hazırlayırlar. Qədim Yunanınstandan bəri işlənən və qərblilərin İrana verdiyi ad olan “Persia” ekzonimini (başqası tərəfindən bir ölkəyə verilən ad) mənimsəyib, İrandakı bütün türk tarixini “Persian” adı altında öz adlarına çıxırlar, bizə isə Azəri adı nəsib olur. Pəhləvi dönəmində əsası qoyulmuş, irqçi nəzəriyyə təməlində taciklər türklərin tarixini oğurlayaraq, özlərinə bir milli kimlik və tarixi hekayə qura bilirlər və bu hekayə də qərb dünyasında bəh-bəhlə qarşılanır. Halbuki, taciklərin fars adlandırılması, özlərini yeni dövrdə fars kimliyi ilə dərk etməsinin tarixi heç 100 il olmayıb. Türklər irandilli xalqları ümumiləşdirərək tacik adı vermiş və zamanla müxtəlif irandilli xalqlar bu ortaq tacik adını böyük həvəslə mənimsəmişdilər. Əslində dari olaraq adlandırılan, sarayda istifadə edilən yazı dili ilə, sadə irandilli xalqın danışıdığı gündəlik dilin bir-biri ilə heç bənzərliyi də yox idi. İranı idarə edən türk sülalələri sarayda fars dilindən istifadə edərkən bu dili hansısa bir xalqla əlaqələndirmirdilər. Onların nəzdində farsca yazı dili idi və bu dildən istifadə tamamilə təbii görünürdü. New Persian və ya klassik farsca adlandırılan bu dilin özü az qala yarıbayarı ərəb sözlərindən təşkil olunub və orijinal adı da daricə olub, yəni “saray” dili. Pəhləvilərin islahatlarından sonra dildəki ərəbcə sözlər qismən azaldıldı. İran millətçiləri arasında hətta iddia edən var ki, fars adlı bir millət yoxdur. Hazırda ana dili farsca olan xalqın özü 80-100 il əvvələ qədər heterogen idi. Yəni, müxtəlif dialektlərdə danışan və müxtəlif kimlikləri olan irandilli xalqlar idilər. Bəzi farsdilli əhalidən soruşsan deyər ki, babam ya nənəmin ana dili fars yox, səngsəri, ya sorxeyi, ya ləsgiridir və s. İranda onlarla fars dilindən tamamən fərqli olan yerli irani dillər mövcud idi. İndiki rəsmi farscanı isə gündəlik istifadədə əsasən savadlı kəsim və ümumi əhalinin çox az hissəsini təşkil edən şəhərlilər istifadə edirdi. Yerli əhalinin dili müxtəlif irani dillər, dialektlər, ərəb dili və türk dili idi. Bütün İranda Lingua Franca isə türkcə idi. Ədəbi dil olan fars dilinin hamının danışdığı dilə çevrilməsi son 100 ilin hadisəsidir. Nəticə etibarı ilə deyə bilərik ki, bu gün İranda fars kimliyi əsasında qurulmuş İran milli kimliyi və tarixi hekayəsi əslində son yüz ilin uydurmasıdır və bu hekayə birbaşa bizim tariximizin, belə demək mümkünsə, oğurlanması hesabına inşa edilib.

Bizim tariximiz İran kimliyinin qurulmasına həsr edildikdən sonra, türklərlə bağlı da bir hekayənin qurulması ehtiyacı ortaya çıxır. Türklər, varlığı gözardı edilməyəcək qədər böyük olduğuna görə, onların tarixi üzərində fars hekayəsi qurulubsa, bəs, türklərin özü ilə nə etməli? Onlar üçün də hekayə yaradılmalıdır! Özü türk olan Əhməd Kəsrəvinin öndərliyində türklərin kimliyi ilə bağlı aşağıdaki tezis hazırlanır: “Siz əslində türk deyilsiniz, genetik olaraq yerli xalqsınız, türkləşmisiniz və yerli azəri xalqının davamısınız.” Bu iddialar türklərin assimilyasiya edilməsi, tarixlərinin əllərindən alınması və az qala min ildir davam edən türk-tacik qarşıdurmasının bununla da kökündən həll edilməsinə hesablanmışdı. Ancaq Azərbaycan dövlətinin ortaya çıxması, bağımsızlıq əldə etməsi, İrandakı türk tarixinə iddia etməsi, oradakı türklər üçün bir nümunəyə çevrilməsi İran tacik dövlətinin planları ilə üst-üstə düşmür. İran təsirindən uzaq olan və öz tarix hekayəsi olan Azərbaycan dövlətinin türk əhalisi mövcud olduqca, İranın milli kimlik hekayəsi daim təhlükə altında qalır. Elə buna görədir ki, ermənilər və taciklərin tez-tez təkrar etdiyi başqa bir iddia da var: «Azərbaycan toponimi Arazdan şimaldakı torpaqlar üçün, ancaq 1918-ci ildən sonra istifadə edilməyə başlayıb». Bu təbliğatı o qədər güclü qurublar ki, hətta bizim inteligensiya arasında belə bu yalana inananlar var. Burada bu iddianın yalan olduğunu sübut etmək niyətim yoxdur. Bu onsuz da çox aydındır. Elxanlı dönəmində Fəzlullah Rəşidəddinin məktublarında (13-cü əsr), Jan Şardenin (17-ci əsr) səyahətnaməsində, Nadir Şahın (18-ci əsr) fərmanlarında Arazdan quzeydəki torpaqlar açıqcasına Azərbaycan adlandırılır.

Bəs nə üçün bu yalan ortaya atılıb və tirajlanır?

Birincisi, ona görə ki, Azərbaycan dövlətinin legitimliyinə zərbə vurmaq istəyirlər. Onun İrandan Rusiya tərəfindən qopardılmış, təsadüfən müstəqil olmuş, heç bir dövlətçilik tarixi olmayan, hətta adının belə saxta olduğunu iddia edib, Azərbaycanın bir dövlət olaraq böyük bir yalan üzərində qurulduğunu iddia edirlər. Putinin Ukraynanın dövlətçiliyini şübhə altına aldığı kimi, taciklər (İranda özlərinə fars deyənlər) və ermənilər də bizim dövlətçiliyimizi şübhə altına alır.

Yaxşı, nə üçün bunu edirlər? Biz onlara nə etmişik? Bu da ikinci səbəb. Çünki öz dövlətlərinin legitimliyi bundan asılıdır. Bu iki xalqın intelligensiyası həm öz tarixlərini, həm də bizim tarixi çox yaxşı bilirlər. Bizdən də yaxşı bilirlər. Azərbaycan öz gerçək tarixinə iddia etməyə başlasa, 1040-cı il Dəndənəkan savaşından bəri İran, İraq, Qafqaz, Şərqi Anadolu coğrafiyasında qurulmuş bütün türk və monqol dövlətlərinin varisinə çevriləcək. Son min ildə türk-monqol (elxanlılar sonradan türkləşmişdilər) sülalələri dönəmində qurulmuş bütün maddi, mədəni, mənəvi, tarixi mirasın əsas varisi olmuş olacaq. Çağdaş İran dövlətinin qurucusu olmaq kimi bir iddiaya sahib olacaq. Bu indiki tacik dövlətinin bütün tarixi hekayəsini alt-üst edir. Yuxarıda dediyim tariximizin doğru anlaşılması elə bu baxımdan vacibdir. Biz başqalarının boyunduruğunda olan bir xalq yox, orta Asiyadan köç edib gəlmiş və buraları fəth edib, 9 əsr hökm etmiş köçəri türklərin və qismən də monqolların varisiyik. Elə buna görədir ki, xalq arasında Dağıstanda bizə muğal və ya qacar, Gürcüstanda tatar, Ermənistanda və İranda türk deyirlər. Bizi köçərilərin nəvələri olaraq görüb, atalarımızın onlara hökm etməsini həzm edə bilmədikləri üçün daim bizə qarşı mədəni iddialar irəli sürür, internet məcralarında kimliyimizə və tariximizə hücumlar edir və bizə qarşı siyasi birliklər qururlar. İranın Qarabağ müharibəsində özünü necə apardığını kiməsə izah etməyə, məncə, ehtiyac yoxdur.

Həyatın ironiyasına bax ki, bütün paradiqmalarda Qərbə qarşı olan İran tacik Respublikası tarixin şərh edilməsinə gəldikdə qərb orientalizmindən xilas ola bilmir, olmaq istəmir. Ari irqi nəzəriyyəçilərinin və ya ondan təsirlənənlərin və ya sadəcə ənənəvi qərb orientalistlərinin onlar üçün işləyib hazırladıqları “persian empire”, “persianate society” kimi gücənmə anlayışları çox həvəslə mənimsəyirlər. Bu gün İranın milli kimliyi Pəhləvi dönəmində ari irqi nəzəriyyəsinin təsiri ilə işlənib hazırlanıb. Təsadüfi deyil ki, pəhləvilər nasistlərlə müttəfiq, dost idilər. Bizə Azəri deyilməsinin, ölkəmizin adının belə şübhə altına alınmasının səbəbi budur. Tacik rejimi legitimlik savaşındadır. İrəvanda Göy məscidə gedən Azərbaycan millət vəkillərinə taciklərin yumurtadan yeni çıxmış cücə kimi ortaya atlanıb reaksiya verməsinin səbəbi budur – legitimlik uğrunda savaş. Hüseynəli xan Qacarın inşa etdirdiyi bu məscidə Azərbaycan məscidi demək istəməzlər, çünki əgər Qacar Azərbaycandırsa, türkdürsə onda İranın başında oturan Qacar kimdir? Anlayırsınız nə dediyimi? Təkcə İrəvandakı Göy məscidin bizim olduğunu sübut etməyimiz belə İranın tarix nağılını şübhə altına alır.

Azərbaycan tarixi hekayəsi necə yazılmalıdır?

Son 30 ilimizi ermənilərlə Qarabağ münaqişəsinə həsr etdiyimizi nəzərə alsaq, Azərbaycanın bugünki rəsmi tarixinin məntiqsizliyinə haqq qazandırmaq olar. Sovet işğalı boyunca öz tarixi ilə bağlı söz sahibi olmayan bir millət olaraq, müstəqillik əldə etdikdən sonra ermənilərin tarixi hücumlarına qarşı planlı reaksiya göstərə bilmədik. Sovet dönəmində bizə yeridilmiş tarix hekayəsini sadəcə türkləşdirməklə ermənilərə cavab vermək məcburiyyətində qaldıq. Ermənilərin qədimlik tələsinə düşdük və onların iddialarına onların paradiqmasında cavab verməyə səy göstərdik və əslində, bununla da ermənilərə tarixi hekayə münaqişəsində məğlub olduq. Bu gün Azərbaycanın «türklər bu bölgədə ən qədim dönəmlərdən yaşayıb» iddiasına və ya ölkəmizdə mövcud olan bütün kilsələrə Alban kilsəsi deməyimizə bizdən başqa inanan yoxdur. Bizim Albaniya hekayəmizi heç kəs almır. Hər kəs Azərbaycanın Albaniya tarixini siyasi məqsədlə istifadə etdiyini çox gözəl bilir. Biz bölgədə xristianlığın tarixi ilə bağlı ermənilərlə yarışa bilmərik. Çünki biz Albaniya dövlətinin olduğu dönəmdə burada yaşamırdıq.

Bizim tarix hekayəmiz qədimlik üzərində yox, fatehlik üzərində qurulmaldır. Azərbaycanda və İranda oğuz türklərinin tarixinin simvolik başlanğıcı olaraq 23 May 1040-cı il Dəndənəkan döyüşü olaraq qəbul edilməlidir. Qəznəvilərə qarşı döyüşdə qalib gəlmiş oğuz türkləri olan Səlçuqlular daha sonra bütün İran coğrafiyasına və Azərbaycana yayılır. Bizim bölgədəki tarixi başlanğıcımız bu gün hesab edilə bilər. Təbii ki, bu tarixdən öncə müxtəlif dönəmlərdə türklər yaxın şərqə gəlmişdir, ancaq böyüq miqyasda türk axınları Səlсuqlularla başlayır.

Tariximizin ikinci önəmli dönəmi və türk axınlarının daha da intensivləşərək Azərbaycanı əbədi türk yurduna çevirməsinə səbəb olan Monqol yürüşləri dönəmi və Elxanlı dövlətinin qurulması dönəmidir. Elxanlılar türk deyildilər, monqol idilər, ancaq monqol yürüşləri İrana monqol boylarının yox, türk boylarının gəlməsinə səbəb oldu. Monqol ordusunda döyüşən boyların çox böyük əksəriyyəti türklərdən təşkil olunmuşdu və təsadüfi deyil ki, Elxanlı dövləti və onun hakim sinifi olan monqollar daha sonra türkləşmişdilər. Taciklərin iddia etdiyinin əksinə onlar farslaşmadı, türkləşdi və türkcə ilk şeirlər, rəsmi sənədlər də bu dönəmdə yazılmağa başladı. Qazan xanın yasası, məsələn, türkcə yazılmışdır.

Tariximizin üçüncü dönəmi isə Türkman hərəkatı dönəmidir. Qaraqoyunlu ilə başlayan, Ağqoyunlu ilə davam edən və Qızılbaşla zirvəyə çatan bu dönəm bizim bölgədə tamamilə hakim gücə çevrildiyimiz, təkcə hərbi yox həm də demoqrafik olaraq da Azərbaycanda və İranda üstün olduğumuz dönəmdir. Bu dönəm 14-cü əsrdən başlayaraq 1925-ci il Qacar sülaləsinin İranda devrilməsinə qədər davam edir.

Dördüncü və sonuncu dönəm isə Cümhuriyyət dönəmidir. Bu dönəmdə artıq İranda türklərin hakimiyyəti sona çatır, Quzey Azərbaycanda türklər cümhuriyyət idari üsuluna keçir, çağdaş Azərbaycan milli kimliyi formalaşmağa başlayır, Azərbaycan türkü ideyası yaranır və bu dönəm bu günə qədər davam edir. Dönəmin başlanğıcını Mirə Fətəli Axundzadədən və Həsən bəy Zərdabidən götürməyin doğru olduğunu düşünürəm. Doğrudur, həmin dönəmdə Qacar dövləti var idi və cümhuriyyət hələ qurulmamışdı, ancaq tarixi dönəmlər bir-birindən sərt kateqoriyalarla ayrıla bilməz. Qacarlar öz sonunu yaşayanda, Quzeydə cümhuriyyət dönəminin ilk toxumları səpilirdi.

Tariximizin bu və ya buna bənzər səpkidə anlaşılması, bizi ermənilər və ya taciklərlə (özlərinə həm də fars deyirlər) qədimlik davasında xilas edir və bizi bu bölgənin fatehləri statusuna yüksəldir. Bölgəyə gəldiyimiz gündən daim burada hökm etmiş bir xalq mövqeyinə qaldırır. Bu tarixi hekayəni dünyaya qəbul etdirmək də, Alban hekayəsindən daha asandır. Xalqın özünü yenidən dərki, öz kimliyini yeni və doğru tarixi hekayə işığında anlaması, onun özünə münasibətini də dəyişəcək. Son yüz ildir bizə başqaları tərəfindən yazılan tarix bizi əzik, kimliksiz, köksüz bir millət olaraq təqdim edir. Bizim gerçək tariximiz izə bunun tamamilə əksinədir. Yeni tarixi hekayə ilə, Azərbaycan dövlətinin gələcək hədəfləri, üfüqləri genişlənəcək, bizim tariximizlə bizə hədə-qorxu gəlinməsinin qarşısını alacaq. Azərbaycan dövləti üçün yeni türk tarixi hekayəsi təbii olaraq xalqa uzun dönəm üçün hədəflər yaratmaq baxımından çox vacibdir. Bu tarix işığında biz daha yaxşı anlayacağıq ki, kiçik Azərbaycan dövləti böyük olmağa məhkumdur, Azərbaycan xalqı böyük düşünməyə məhkumdur, çünki biz son min ilin zəngin mədəniyyətinin tək sahibiyik. Elə buna görə də başqa xalqlara dərin nifrət duymuruq. Çünki, onlar tarix boyu bizim üçün təhdid olmayıblar, onları ciddiyə almamışıq və nifrət etmək üçün də səbəbimiz olmayıb. Qonşularımızın isə 9 əsrdə bizə kin bəsələmək üçün sayısız-hesabsız səbəbləri var. Məhz buna görə də, heç bir zaman ermənilərin, farsların hətta gürcülərin və dağıstanlıların bizə olan kinini, mənfi münasibətini tam dərk edə bilməyəcəyik.