Vladimir Şallar, bu essesində Korrupsiya ilə Mübarizə Fondunun “Putin üçün saray” filminin siyasi iqtisadi analizi vasitəsilə Rusiya kapitalizminin periferik xarakterini təhlil edir və kütləvi qiyamın əxlaqi müdafiəsini qurur. Eyni zamanda essedə Navalnı və Qapon (Georgiy Apollonoviç Qapon (1870-1906) – Rus pravoslav kilsəsinin keşişi, siyasi xadim, Həmkarlar İttifaqının lideri, natiq) fiqurları arasındakı paradiqmatik bənzərliklər, müəllifin özü üçün də gözlənilməz şəkildə hazırkı kütləvi etirazların tarixləri və Qanlı Bazar günü (22 yanvar 1905) hadisələrinin ildönümü arasında uyğunluqlara çevrilməyə başlayır.
“ŞƏXSİ SARAY”
Çoxlarının da (məsələn, O.Sedakov, E.Şulman) haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, “şəxsi saray” – oksümorondur. “Saray” məfhumu tərifinə görə, ictimai məkanı bildirir, onun funksiyası – hökmdarın, dövlətin, millətin, feodalın, xalqın qüdrətini, hökmünü, hakimiyyətin təntənəsini simvolizə etməkdir. Təbii ki, “şəxsi saray” bu funksiyaları yerinə yetirə bilməz. Onda “şəxsi sarayın” birləşməsinin anlamı nədir?
Müasir cəmiyyətlər üçün hakimiyyəti legitimləşdirməyin yalnız bir yolu var – “xalq hakimiyyəti” (elektoral və ya inqilabi yolla qurulmuş).
“Dürüst” elektoral maşın – “inkişaf etmiş”, kapitalizmin nüvəsi olan ölkələrin əlamətidir. Amma Putin Rusiyası – periferik kapitalizm ölkəsidir, onun “dürüst seçkilər” kimi bir məziyyətlə öyünmək şansı yoxdur. Burada iqtisadiyyatda periferik kapitalizm siyasətdə “hibrid rejim” – demokratiya ilə pərdələnmiş diktatura yaradır.
Elektoral legitimləşdirmədən başqa legitimləşdirmə yoxdur, ancaq periferik-kapitalist ölkə buna yol verə bilmir və nəticədə – “saxta seçkilər” meydana çıxır. Yəni putinizm elektoral legitimləşdirmə zərurəti ilə faktiki diktatura arasında parçalanıb.
Navalnının filminin marksizm-leninizmlə bağlı məzəli bir proloqu var: Navalnı lağlağı formada Putinin, sovet imperiyasının Şərqi Almaniya əyalətində keçən gəncliyindən danışır, sonra isə Putinin “yeni rus”, “90-ların insanı” olduğu ilə bağlı fikri son dərəcə aydın şəkildə dilə gətirir – Putin “sovok”un, pul qazanmaq arzusunu reallaşdırmağa mane olduğu insanlardan biridir və ona qazanmaq, qazanmaq, pul qazanmaq üçün “sovok”u likvidasiya etmək lazım idi. Həqiqətən də, SSRİ-nin süqutunun təməl səbəbi – yelsinizmlə putinizmin (postsovet kapitalizminin erkən və yetkin mərhələləri) mahiyyəti bundan ibarətdir.
Tamaşaçılar, filmdə sanki qeyri-şüuri sızmış bir fikri görməyəcəklər – hərçənd, deyəsən, elə müəlliflər də ona diqqət yetirməyiblər: SSRİ elə bir ölkə idi ki, orada putinizm, korrupsiya yolunun da daxil olduğu, lakin təkcə onunla məhdudlaşmayan pul qazanmaq çılğınlığı mümkün deyildi.
Belə çıxır ki, əgər korrupsiya ilə mübarizə aparmaq istəyirsinizsə, SSRİ-nin bərpasına bənzər bir şey – yəni sosializm qurmaq lazımdır. Təbii ki, belə bir ideya indi sadəcə qeyri-şüuri sıza bilər.
Putinizm diktatura olduğu üçün qeyri-elektoral legitimləşdirmə -“pravoslavlıq”, “vətənpərvərlik”, “konservatizm” xəyalları qurur: putinizm saray və məbəd arzulayır, amma o, məbəd qurmaq istəyəndə “RF Hərbi Qüvvələrinin baş məbədi” alınır, saray tikəndə – mövcudluğu qeyri-mümkün olan “şəxsi saray”… (Əslində, onu hələ də tikib bitirə bilməyiblər).
Əgər sizin əsas dəyəriniz, ağlagələn bütün dəyərləri dəyərsizləşdirən “pul qazanmaq” arzusudursa, nə “pravoslavlığa” və digərlərinə, nə də ucundan-qulağından ideyanı, dəyəri xatırladan heç nəyə iddia edə bilməzsiniz. “Pul qazanmaq” ideyasının siyasi tətbiqi – liberal demokratiyadır, yəni periferik kapitalizm üçün əlçatmaz zinət olan bir şey. Putinizm ikiqat imkansızlıq – liberal demokratiya və hakimiyyətin qeyri-elektoral legitimləşdirilməsi – nöqtəsində yerləşir.
Özəl məkan, şəxsi mülkiyyət kimi burjua prinsipləri modernizmə qədərki saray və məbəd dəbdəbəsinin aliləşdirilməsi prinsipi ilə toqquşur. Putinizmin bütün faciəsi ondadır ki, o, nə birinci, nə də ikinci prinsipi daşımağa qadir deyil, buna görə də, patoloji şəkildə hər ikisini (“hibrid rejim”) tətbiq etməyə çalışır.
“Saxta seçkilər” oksümoronu – putinizmin siyasəti, “şəxsi saray” isə – onun rəmzidir. Putin – xeyir-duasız hökmdardır, onun sarayını ayıb bir şey kimi təbəələrin gözündən gizlətmək lazımdır.
Əgər bizim cəmiyyətlərimizdə legitimləşdirmənin “xalq” üsulundan başqa növü yoxdursa və əgər onun elektoral forması periferik-kapitalist bir ölkə olaraq Rusiya üçün imkansızdırsa, yeganə alternativ qalır – inqilabi legitimləşdirmə.
QAPON-NAVALNI
Əgər Putin- hökmdardısa, Navalnı – Qapondur. Sadəcə bir şeyi nəzərə almaq lazımdır: Qapon, Qanlı Bazar Günündən sonra (22 yanvar 1905 – yeri gəlmişkən, hazırda bu faicənin ildönümüdür) qəhrəman olmuşdu və o vaxt heç kim onu “təxribat yaratmaqda” günahlandırmamışdı. Əksinə, həmin vaxt onun davranışı bütün etirazçılar üçün təxribatın yox, səmimiyyətin isbatı idi.
Həqiqətən, Qaponun nümayişlərinin güllə-baran edilməsində çar rejimi təqsirkar olduğu kimi, navalnıçılara qarşı bütün repressiyaların təqsirkarı da Putin rejimidir: təcavüzdə günahkar təcavüzkardır – bu, elementar mənəvi aksiomadır.
Əsas sual başqadır: niyə Qapon kütləvi fəhlə hərəkatı yaratmağı və I Rus inqilabını başlatmağı bacarmışdı, amma xalqçılar və marksistlər yox? Niyə indi navalnizm kütləvi hərəkatdır, amma solçular kütləvi hərəkat yarada bilmirlər? Çünki bu, tamamilə qanunauyğundur.
Çoxdan bəllidir ki, elitalar sadəcə siyasi və iqtisadi yox, həm də ideoloji hakimiyyətə – mədəni hegemoniyaya sahibdir. “Siyasət”, “xəbərlər”, “hadisələr” – bu kimi məfhumlar kütlələrə yox, elitaya xasdır, zira elitanın “siyasət”, “xəbərlər” və “hadisələr” istehsal etmək üçün vasitələri var, kütlələrin isə yoxdur – kütlə üçün onları yaratmaq lazımdır, kütlələr hegemoniyanı geri almalıdılar. Burda məsələ heç media resurslarına sahib olmaq da deyil. Əsas məsələ cəmiyyətin məntiqi, diskursu, “mental xəritəsi”, siyasi məfhumlar, oriyentirlər, koordinatlar sistemidir: bu sistemi kütlələr yox, elitalar yaradır. Buna görə də, siyasi, iqtisadi və sosial bərabərsizliyin yanına “tarixi” bərabərsizliyi də qoymaq lazımdır: kütlə – nəhəng sayda insanlar – “tarixə” daxil deyillər, onlar tarixdən, siyasətdən, öz düşüncələrindən və baxışlarından məhrumdurlar, öz həyatlarına öz gözləriylə baxmırlar, onu öz şüurları ilə idrak etmirlər. “Siyasət” – elitaların imtiyazıdır. Və kütlələr siyasətə daxil olduqları təqdirdə, əslində, ona elitaların məntiqindən, diskursundan daxil olurlar.
Tarix – elitaların tarixidir. İnqilab – hər şeydən əlavə – kütlələrin tarixə haqq qazanması, tarixə daxil olmasıdır.
Kütlələrin öz dili, öz şüuru, öz ideologiyası yoxdur, hakim elitaların hegemoniyası ucbatından onlar öz maraqlarını dilə gətirməyə qadir deyillər. Halbuki o maraqlar var və onlarla nəsə eləmək lazımdır. Hakimiyyət, kütlələrin etirazını yanlış hədəflərə – amerikalılara, geylərə, ukraynalılara, liberallara və s.və ilaxıra yönəldir.
Kütlələr öz maraqlarını dilə gətirməyi bacarmırlar, ona görə də, onları qeyri-şüuri olaraq konspirologiya və s. kimi ictimai sayıqlama fenomenlərinin simptomları ilə ifadə edirlər. Amma bütün paradoks ondadır ki, bu maraqlar – əgər onları dəqiq ifadə etməli olsaq – “istismar”, “bərabərsizlik”, “diktatura”, “periferik kapitalizm” – heç kütlələrin özləri tərəfindən də eşidilməyəcək. Müasir sol hərəkatının acizliyinin səbəbi də budur.
“Korrupsiya ilə mübarizə” – hegemon elitanın şərtləri çərçivəsində səsləndirilən kütlə maraqlarının təxəllüsüdür. Navalnı elitaların dəbdəbəli həyatını ifşa edərkən, həqiqətən, sinfi nifrəti qızışdırır – ancaq sinfi düşüncənin yoxluğu şərtlərində.
Sinfi düşüncənin yoxluğu navalnizmin bütün primitivliyini, moralizmini müəyyənləşdirir – bu, elitaların hegemoniyası şərtlərində etirazçı kütlələri səfərbər etməyin, etiraz bildirməyin yeganə formasıdır. “Onlar hər şeyi oğurlayırlar, görün, nə böyük saray tikiblər!” Kütlələr bu sözləri anlayırlar, hərçənd onlar putinizmin sosial-iqtisadi strukturuna və onu sındırmaq zərurətinə qətiyyən toxunmur.
O sözlər məhz buna görə anlaşılır – sinfi düşüncəyə sahib olmayan kütlələr sosial-iqtisadi strukturla bağlı sözləri də (kütlələrə isə bu lazımdır!) eşitməyəcəklər, eşidə bilməzlər.
Buna görə də, Qapon – xalqçıların və marksistlərin önündə idi, Navalnı isə – solçuların önündədir. Populizm, ən qeyri-müəyyən siyasi moralizmdir – elitaların hegemoniyası mərhələsində kütlələrin etirazlarını dilə gətirmələrinin yeganə forması. Belə populizmin tənqidi mənasızdır. Populizm qaçılmazdır, qanunauyğunluqdur.
Qaponçuluq-navalnizm – azadlıq hərəkatının zəruri və pozitiv mərhələsidir, onu səhv kimi yox, “inkişafameylli”, növbəti mərhələnin perspektivində tənqid etmək lazımdır.
Rus inqilabı, keşişin rəhbərliyi və dini bayraqlar altında çara kollektiv şikayətlə vüsət almışdı: bəlkə bir az gülünc idi, amma kütlələr özlərini azad etməyə belə başlamışdılar. Ola bilsin, navalnizm də eyni rolu oynayacaq.
Kütlələr, qaponçuluq-navalnizm sınağından keçməlidir ki, onun içində özünüdərki tapa bilsin. Kütlələrin, ilkin etiraz, ilkin – hətta lazım gəlsə, primitiv – kollektiv siyasi hərəkatda iştirak təcrübəsinə ehtiyacı var. Kütlələr, yalnız bu təcrübəni qazanandan sonra başqa səviyyəyə – “öz içində” rejimindən “özü üçün” rejiminə keçə biləcəklər. Onda saraylardan yox, sosial-iqtisadi strukturdan danışmaq mümkün olacaq.
Mədəni hegemoniya imtiyazlı qrupların əlindədir və biz hər şeyə həmin hegemoniyanın eynəklərindən baxırıq.
Buna görə də, navalnıçılərın öz ideyaları yoxdur, buna görə də, onlar korrupsiya, qəhrəman Navalnı və zülmkar Putin haqqında ibrətamiz hekayələr qurmağa məcburdurlar.
Navalnının filmlərindəki əxlaqçı və primitiv ritorikanın da səbəbi budur – o, özündərkdən, öz dilindən məhrum olan, buna görə də, yalnız “oğurluq” və “özbaşnalıq”la bağlı ən dumanlı əxlaqi şüarları anlayan kütlələri düz hədəfdən vurur.
Buna görə də, navalnıçı “ideologiya” – putinizmin sosial-iqtisadi strukturu ilə yox, korrupsiya ilə mübarizə deməkdir. Buna görə də, kütlələr qaponçu-navalnizmdən keçməlidilər ki, o biri tərəfdə öz sinfi düşüncələrini əldə etsinlər, sosial-iqtisadi strukturda öz yerlərini tapsınlar. Navalnizm, etirazçı kütlələri səfərbər etməli olduğuna görə məcburən primitiv-əxlaqidir, amma kütlələr onların maraqlarını dəqiq əks etdirən şüarlarla səfərbər olmağa hazır deyillər.
Solçular, “istismardan” danışmaq yerinə, bu populizmlə işləsəydilər, daha yaxşı olardı. Necə ki xalqçılar və sosialistlər qapon fəhlə hərəkatının içində işləyirdilər.
HƏQİQƏT. RİFAH. AZADLIQ
Beləliklə, “şəxsi saray” – putinizmin periferik kapitalist təbiətini simvolizə edir, Navalnının saray haqqındakı filmi isə – onunla mübarizənin populist-əxlaqi mərhələsini.
Putinizm də, navalnizm də əxlaqçıdır; bu mətn, bir sıra sosial proseslərin labüdlüyündən danışarkən sanki əxlaqı nəzərə almırmış kimi görünür. Əslində, belə deyil, amma siyasətdə əxlaqı doğru anlamaq lazımdır.
Əxlaq – zərurətin yox, azadlığın kateqoriyalarından biridir. Lakin “dialektik” olaraq, kütlələrin özünüdərki məhz daxili zərurətdən doğan sosial proseslərdə işə düşür və onlar azadlığın, yəni əxlaqın nizamına daxil olurlar. Əxlaqlı olmaq – kütlələri azad etməkdir, əxlaqlı olmaq – acları doyuzdurmaq, xəstələri sağaltmaq, işsizə iş verməkdir.
SİYASƏTDƏ ƏXLAQ – SOSİALİZM
Bizə çox uzun müddət təlqin eləyiblər ki, “artıq ideologiya yoxdur”, “postmodernin, post-siyasətin, post-ideologiyanın” və s. hökmranlığı başlayıb. Buna görə də, etirazlar da ideoloji yox, əxlaqi olmalıdır (“sosial inqilab” yox, “ləyaqət inqilabı”). Lakin siniflər, bərabərsizlik və s.kimi reallıqlar hələ də qalırsa, onda bu reallıqların ictimai əksi olan ideologiyalar niyə yoxa çıxmalıdır? “Daha ideologiya yoxdur” fikri, əslində, ideologiyalardan biridir. Artıq çoxdan məlum olduğu kimi, postmodernizm – son kapitalizmin ideologiyasıdır.
Sosial qruplar var və onların qarşılıqlı münasibətləri ideologiyada təzahür edir, hərçənd onu “post-ideologiya” adlandırırlar (necə ki, əvvəllər ideologiyalar özlərini “Mütləq Həqiqət”, “obyektiv faktlar”, “elm” və s. kimi qələmə verirdi).
Postmodernizm, liberalizm – elitaların imtiyazlarıdır, “ideologiya” – onların hökmran mövqeyi üçün təhlükəlidir.
Artıq qətiyyətlə demək lazımdır ki, həqiqət totalitardır. Demək lazımdır ki, dözümsüzlük – azadlıq hərəkatlarının vacib cəhətidir.
Doğru “postmodernizm” – düşüncə tərzini, anlayışlar məntiqini və s. anlamaq – son nəticədə bu və ya digər sosial qrupların qarşılıqlı münasibətlərinin törəməsidir. Belə “postmodernist” anlamda biz məhz “totalitar həqiqəti”, ziddiyyətsiz azadlığı əldə edirik – yəni şeylərə, həqiqətən, əxlaqi baxmaq, öz mənəvi-azad fəaliyyətimizlə şeyləri dəyişdirməkdən ötrü gerçək imkan qazanırıq.
Postmodernizmin ifşa etdiyi bu və ya digər yanaşmaların “doqmatizmi”, bu və ya digər sosial qrupların nöqteyi-nəzərlərində gizli mənalar axtarmaqdan, tarixin və cəmiyyətin dəyişkənliyini anlamamaqdan yaranır.
“Postmodernizm” də tez-tez “doqmatik”dir, o, hər şeyə sahib olduqlarını, bütün təhlükəli ideyaları “dekonstruksiya etdiklərini” düşünən imtiyazlı qrupların doqmatizminə çevrilir. Azadlıq hərəkatları onların bu “postmodernist”, “dekonstruktivçi” mövqelərini postmodern şəkildə dekonstruksiya etməlidir.
Mən “doqmatik” olaraq inanıram ki, reallıq mövcuddur. İnanıram ki, sosial reallıq mövcuddur və onun həqiqətini dilə gətirmək mümkündür – və bu, Həqiqət, Rifah və Azadlığın üst-üstə düşməsindən asılı olaraq, əxlaqidir.
Сигма