Müəllifdən: bir neçə gün sonra, aprelin 28-də Azərbaycanda bolşevik işğalının 100-cü ildönümüdür. Bu münasibətlə bir neçə yazı qələmə almağı doğru saydım. Həmin silsilədən ilk məqaləni AzLogos oxucularına təqdim edirəm.
“Üzeyir”, “Hacıbəyli Üzeyir”, “Üzeyir Hacıbəyli”… Bunlar böyük bəstəkarımız və fikir adamımız, aydınımız Üzeyir Hacıbəylinin Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi nəşri olan “Azərbaycan” qəzeti səhifələrindəki məqalələrinə qoyduğu imzalardır.
Onun həmin qəzetdəki sonuncu məqaləsi isə qısa imza ilə işıq üzü görmüşdü: “Çi”.
Nəzərə alsaq ki, Üzeyir bəyin “Azərbaycan”dakı imzaları arasında “Musiqiçi”də vardı, görünür, böyük bəstəkar və publisist bu dəfə onun sonundakı sözdüzəldici şəkilçi ilə kifayətlənmişdi.
“Zurna” adlanan həmin felyeton “Azərbaycan”ın 25 aprel 1920-ci il tarixli sayında dərc olunmuşdu. Cəmi üç gün sonra vətənimizdə rus-bolşevik işğalı gerçəkləşəcək, ilk Cümhuriyyətimiz isə tarixə qovuşacaqdı.
Üzeyir bəy isə “Zurna”da diqqəti həmin təhlükəyə çəkir və istiqlalımızın itirilməsi nəticəsində başımıza gələcəkləri anons edirdi.
Məqalədən bir parça: “Mən demirəm ki, Nikolay hökuməti ilə Lenin hökuməti arasında təfavüt yoxdur, xeyir! Təfavüt vardır və o özü də bundan ibarətdir ki, nikolaylar və generallar hökuməti bizə həmişə “usvoloç” deyib atamıza söyərdilər, mujik və raboçi hökuməti isə məşhur rus söyüşü ilə anamıza söyəcəklər”.
“Zurna”dan görünən odur ki, böyük bəstəkar və publisist yeni qurulacaq hökumətdən, demək olar, yaxşı heç nə gözləmirdi.
***
Əslində Üzeyir bəy “Zurna”dan öncə də “Azərbaycan”dakı bir çox məqaləsində şimaldan istiqlalımıza yaranan təhlükədən tez-tez bəhs edir, bir növ, həyəcan siqnalı çalırdı.
Bu yerdə kiçik bir haşiyə çıxaq: Üzeyir bəyin “Azərbaycan” qəzetində birinci məqaləsi 29 oktyabr 1918-ci ildə işıq üzü görmüşdü; bundan cəmi üç ay sonra isə o, artıq ilk Cümhuriyyətimizin rəsmi qəzetinin baş redaktoru idi. Belə ki, 1919-cu ildə Üzeyir bəyin kiçik qardaşı olan, eyni zamanda “Azərbaycan”ın nəşrinə rəhbərlik edən Ceyhun bəy Hacıbəyli Versal Sülh konfransında iştirak etmək üçün Fransaya gedən nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil oldu. Bu səbəbdən də 1919-cu il yanvarın 16-dan bağlanana – 1920-ci il aprelin 27-nə kimi “Azərbaycan”a Üzeyir bəy baş redaktorluq eləmişdi.
Böyük bəstəkar və publisist istər müəllif yazılarında, istərsə də baş redaktor kimi qəzetin dəst-xəttində Cümhuriyyətin nəyin bahasına olursa olsun qorunması zərurətini qabardırdı. İstiqlalımıza qarşı təhdid və təzyiqlərə olduqca kəskin münasibət sərgiləyən Üzeyir bəy məqalələrinin birində 1918-ci ilin mart qırğınlarını yada salır və sual edirdi ki, həmin vaxt “bizi, yəni müsəlman burjuyundan tutmuş müsəlman fəqirləri, kasibəsini və baxüsus müsəlman əlsiz-ayaqsızlarını erməni-daşnak soldatlarının süngü, güllə və xəncərlərlə arvad və uşağına kimi qırdıran bolşeviklərə biz nə tövr etibar edə bilərik?”
Üzeyir bəy Rusiyadakı Oktyabr çevrilişindən sonra Denikin və Kolçakın başçılıq etdiyi hərbi dəstələrlə bolşeviklər arasındakı mübarizədən bəhs edərkən isə olduqca maraqlı mövqe sərgiləyirdi. O hesab edirdi ki: “Bugünkü vəzifəmiz Rusiya işlərinə kənardan baxmaq və Rusiya daxilində vaqe olan hadisələrə qarşı bitərəf qalmaqla bərabər, oradan bizi təhdid edən təhlükələrdən özümüzü qorumaqdır… Təhlükə bolşevik tərəfindənmi və ya Denikin tərəfindən vaqe olacaqmı, bizdən ötrü təfavüt yoxdur, qorunmaq və hər vasitə ilə istiqlalımızı mühafizə etmək. Vəssalam!”
Bu o deməkdir ki, Üzeyir bəy Rusiyada kimin söz sahibinə çevrilməsindən asılı olmayaraq bu ölkəni Azərbaycanın istiqlalına başlıca təhdid kimi görür, Cümhuriyyətimizi ilk növbədə şimaldan gələcək təhlükələrdən qorumağın vacibliyinə inanırdı. Nə yazıq ki, zaman onun açıq şəkildə ifadə etdiyi bu təlaşların, çaldığı bu həyəcan siqnallarının əbəs olmadığını göstərdi…
***
Maraqlıdır: “rus qırmızı solları”nı azadlığımıza uzanan “qara əl” kimi təqdim edən Üzeyir bəy aprel işğalından sonra necə olub ki, sağ qalıb? Əslində bu başqa bir araşdırmanın mövzusudur.
Hələliksə onu deyək ki, Sovet Azərbaycanını idarə edənlər böyük bəstəkar və publisistin Cümhuriyyət dövrü fəaliyyətini unutmamışdılar: onun nə “Azərbaycan”a baş redaktorluğunu, nə Cümhuriyyətin himnini bəstələməsini, nə də (və ən əsası!) anti-bolşevik məqalələrini asanlıqla həzm etmək mümkün deyildi. Bu mənada 1920-ci illərin əvvəli onun üçün xeyli çətin keçib, bəzi iddialara görə, aprel işğalının ardından güllələnməsi, aradan götürülməsi nəzərdə tutulan aydınlar arasında Üzeyir bəyin də adı vardı. Böyük bəstəkar və publisistin sağ qalmasında müstəsna rolu həyat yoldaşı Məleykə xanımın o zaman Fövqəladə Komissiyada çalışan qardaşının oynadığı deyilir. Bu kifayət qədər ağlabatan görünür; belə ki, 1920-ci il mayın 12-də təsis edilən, qarşısına əksinqilab və təxribatçılığa qarşı mübarizə vəzifəsi qoyulan Fövqəladə Komissiya kifayət qədər mühüm səlahiyyətlərə malik idi, “kəsdiyi başa sorğu-sual olmadığı” kimi, müəyyən şəxsləri o dövrün burulğanlarından sağ-salamat çıxarmaq imkanlarına malik idi.
Üzeyir bəyin anti-bolşevik, anti-aprel çıxışları bir də 1937-ci ilin “qırmızı terror”u zamanı yada düşəcəkdi. Həmin dövrə dair bir sıra sənədlərdə onun Cümhuriyyət dövründəki qaynar fəaliyyəti xatırlanır, mühacirətdəki müsavatçı Ceyhun Hacıbəylinin qardaşı olması yada salınır, hətta böyük bəstəkarın özü haqqında “tərk-silah edilməmiş müsavatçı” ifadəsi işlədilir. Lakin görünür, bu dəfə yüksək dairələrdəki şəxsi nüfuzu Üzeyir bəyi yenidən güllələnmə, yaxud sürgün təhlükəsindən sığortalayır…
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
