Şiəliyin Azərbaycan və İranda yayılmasında talışların rolu
İslam fəthindən əvvəl farslar əsasən atəşpərəstliyə etiqad edirdilər. Buna baxmayaraq, xüsusən İranın şimal-qərbində, qərbində və cənubunda yerləşən Qafqaz Albaniyası, Babilistan, Ermənistan və İberiya ərazilərində böyük xristian və yəhudi icmaları da var idi.
İranın ərəblər tərəfindən fəth edilməsi sonrası əhalinin islama qarşı münasibəti zümrələrə görə dəyişirdi. İran və Azərbaycanda islamı həmin dövrdə ilk olaraq zadəganlar və şəhər sakinləri qəbul etdilər. Yeni din xüsusən kəndlilər və dehqanlar arasında daha yavaş yayılırdı. Buna baxmayaraq 11-ci əsrin sonlarına yaxın İran əhalisinin əksəriyyəti müsəlman idi.
İranın islamlaşması İran cəmiyyətinin mədəni, elmi və siyasi quruluşu içərisində dərin dəyişikliklərə səbəb oldu. Fars ədəbiyyatı, fəlsəfəsi, tibb və incəsənəti yeni yaranan müsəlman sivilizasiyasının əsas elementlərinə çevrildi. İslamın yayılmasından sonra İran əhalisi Səfəvilərə qədər əsasən sünniliyin şafii və hənəfi məzhəbinə mənsub idi (Rahnema, 2011:139). Maraqlısı odur ki, Səfəvilər də ilkin dövrlərdə sünni şafii idi (Hanif, 2002:418).
İranın islama keçidindən sonra şiəlik bu ölkənin çox az hissəsində yayılmışdı. IX-XIV əsrlərdə İranın şimal bölgələri olan Təbəristan və Gilan, Xəzər dənizi ilə Elburs silsiləsi arasında bir sıra ərazilərdə (Talış bölgəsi də daxil) şiəlik yayılmağa başladı. Hazırkı İran və Azərbaycan əhalisinin mənsub olduğu cəfəri şiəliyindən fərqli olaraq, bu ərazilərdə zeydilik təriqəti populyar idi. İranda ilk və ən güclü zeydi əmirliyi Təbəristanda 864-928-ci illərdə mövcud olmuşdur (Fisher ve Frye, 1975:206). Bu dövlət 900-cü ildə Samanilərin işğalı ilə müvəqqəti olaraq ləğv edilsə də, 914-cü ildə başqa sülalə tərəfindən bərpa edilmişdi. Buna baxmayaraq, 928-ci ildə Samanilər ikinci yürüşləri zamanı bölgəni tamamilə ələ keçirirlər. Samani işğalından sonra şiə əsgər və sərkərdələrin bir qismi Samani dövlətində xidmətə başlayır. Samanilər dövlətinin zəifləməsindən sonra həmin sərkərdələrdən biri Mərdavic 930-cu ildə Ziyarilər dövlətini qurur.
Samanilərə qatılan bir digər sərkərdə Büveyhin oğulları Əli, Əhməd və Həsən birlikdə 934-cü ildə İranda Səfəvilər dövrünə qədər ən böyük şiə dövləti (Hülakülər istisna) olan Büveyhilər dövlətinin əsasını qoyur (Fisher və Frye, 1975:250). Bu dövlətlər təxminən 100 ilə qədər İranda mövcud olsalar da İranın hegemon sünni əhalisində dəyişikliklər yarada bilməmişdilər. Buna baxmayaraq Gilan və Talışda şiə tərəfdarlarının sayı artırdı. Yerli zeydi hökmdarları Gilan və Talışı XVI əsrə qədər idarə etdilər. Bu dövlətlərdən biri olan Gilan işpahbudluğu bölgənin gələcəyində böyük dəyişikliklər yaratdı.
Talışlar tərəfindən idarə olunan Gilan işpahbudluğu ərazi olaraq Muğan, Talış və Gilan ərazilərini əhatə edirdi (Minorsky, 1978:981). 11-ci əsrdə qurulan bu dövlətin paytaxtı əvvəlcə Şindan, 14-cü əsrdən etibarən isə Astara idi. Bu dövlət barədə məlumat olduqca azdır. Qətran Təbrizinin divanında Rəvvadi hökmdarı Vəhsudanın Ərdəbilə ordu göndərməsi və oranın hakimini özündən asılı salmasını qeyd etməsi onu göstərir ki, bu dövlət 11-ci əsrdən gec olmayaraq qurulub (Minorsky, 1978:974). Digər bir şairimiz Xaqani Şirvani dövlətin hakimi Əbul Müzəffər Cavanşirə şeirlər həsr edərək onun idarəetməsini tərifləmiş, hakimin vaxtsız ölümündən təəssüflənmişdi. Həmdullah Qəzvini, dövlətin hakimlərində olan “işpahbud” titulunun Xəzər sahilində yerləşən İsfahbad adındakı şəhərdən götürüldüyünü yazsa da, bu şəhərin yerləşdiyi konkret yeri qeyd etmir. Elxanilər dövründə yazılan kitablarda isə Hülakü xanın bölgəyə gəlişi və həmin ərazidə mövcud olan dövlətin paytaxtının Şindan olması qeyd edilir. Bu dövlətin ərazisində yaşayan xalqların böyük əksəriyyəti şiə olsa da, Ərdəbilin də daxil olduğu bir çox ərazidə yaşayan əhali sünni məzhəbinə mənsub idi. Əslən Lənkəranın Şıxakəran kəndindən olan Şeyx Zahid Gilani də XII-XIII əsrlərdə bu dövlətin ərazisində yaşamışdı (İsmail Engin və Havva Engin, 2004:176). Gilani daha sonra Lahican şəhərinə köçərək orada Zahidiyyə şiə ordenini yaradır. Gilani həmin dövrdə nəinki öz bölgəsində, İranın bütün ərazisində məşhurlaşır.
Onunla eyni regionda XIII-XIV əsrdə yaşayan Səfəvi sülaləsinin banisi Şeyx Səfiəddin əl-İshaq əl-Ərdəbili sünni şafii məzhəbinə malik idi (Yunusov, 2004:67). Şeyx Zahid Gilani ilə görüş Şeyx Səfiəddinin fikirlərində böyük dəyişikliklər yaradır. Zahid Gilaninin qızı Bibi Fatimə ilə evlənən Səfiəddin Gilaninin ən sevimli tələbəsinə çevrilir və Zahidiyyə ordeni ona əmanət edilir. Beləcə Gilaninin ölümü sonrası Səfiəddin özünün Səfəviyyə ordenini yaradır. Zahid Gilaninin oğlu Sədrəddinin Səfiəddinin qızı ilə evlənməsi ilə iki nəsil arasında ailə bağları güclənir. Səfəviyyə ordeninin vasitəsi ilə qurulan Ərdəbil hakimliyi 100 il sonra siyasi iddialara başlayır. Beləcə, Səfiədinin ölümündən 170 il sonra onun tərəfdarları İranın taxtını ələ keçirirlər. Bu prosesləri ümumiləşdirilmiş formada belə qeyd edə bilərik:
– Şiəlik İran ərazisində Talış, Gilan, Təbəristan ərazisində mövcud olsa da ətraf ərazilərə yayılması ilk dəfə talışların idarə etdiyi Gilan işpahbudluğu dövləti ilə başladı. XIV əsrdən etibarən Anadoludan gələn türkmənlərin köçü ilə mütləq əksəriyyəti sünni olan Ərdəbildə şiəliyi dominant gücə çevirdi (Jackson və Lockhart, 1986:208). Anadolu türkmənləri bundan başqa regionda şiəliyin formasını zeydilikdən on iki imamiliyə dəyişdirərək bugünkü formaya gətirdi. Səfəvi sülaləsi liderləri daha sonra qatı şiə ieraxik sistem yaratmaq üçün sünni olan Şeyx Səfiəddinin soyunu İmam Kazıma bağladılar (Yunusov, 2004:71).
– Səfəvilərin sülaləsinin başçısı Şeyx Səfiəddin əksər qərb qaynaqlarında kürd kimi identifikasiya olunur (Minorsky, 1978:954). Qəribəsi odur ki, Lənkəranda doğulan Şeyx Zahid Gilaninin kürd olduğu barədə də iddialar var. Ancaq həmin dövrdə nə Lənkəranda, nə də Ərdəbildə kürd əhali yox idi. Ərdəbilin əhalisinin əksəriyyəti türklərin köçündən əvvəl talış olmuşdu (Miller,1953:257). Bu gün etibarı ilə Ərdəbildə xeyli sayda talış kəndləri mövcuddur. Talış xanlığını idarə edən Talışxanovların soyu da Ərdəbil regionuna gedib çıxır. Tarixçilərin bir çoxu region adı ilə assosiasiya olunan talış denonimini çox guman ki, Şeyx Səfiəddin və Gilani timsalında kürd olaraq göstərib.
– Talışlar, Səfəvi təriqəti üçün istifadə edilən “qızılbaş” etnoniminə daxil olan yeganə irandilli xalq olmuşdu (Petruşevski,1949:69). Bu onların regionda şiəliyin yayılmasının ana mərkəzi olduğunun göstəricisidir.
– Talışların Səfəvi meylliliyi onları daha sonrakı Şah İsmayılın anti-sünni siyasətindən qorudu. Hal-hazırda Astara rayonunda və İranın şimalında yaşayan talışların bir qismi sünnidir. Şah İsmayıl və ardıcılları o dövrdə böyük əksəriyyəti sünni olan İran və Azərbaycanda etdiyi qətliamları Talış bölgəsində həyata keçirmədi (Miller,1953:11).
– Gilan işpahbudluğu Səfəvilərin qurulmasından sonra da mövcudluğunu davam etdirdi. Bu dövlət şah Abbas tərəfindən 1592-ci ildə Səfəvilərə birləşdirildi (Mitchell, 2009:179). Bu işpahbud soyundan gələnlər daha sonra 1747-ci ildə qurulan Talış xanlığını da idarə edəcəkdi. Beləcə Talış regionunda baş verən bu hadisələr ideoloji və təriqət baxımından tam fərqli olan İran və Azərbaycanı bugünkü vəziyyətə gətirib çıxardı.
İstifadə edilən ədəbiyyat
Ali Rahnema, (2011), Superstition as Ideology in Iranian Politics: From Majlesi to Ahmadinejad.
Hanif, (2002), Biographical Encyclopaedia of Sufis: Central Asia and Middle East.
William Fisher, Richard Frye, (1975), The Cambridge History of Iran, C. 4.
Vladimir Minorsky, (1978), The Turks, Iran and the Caucasus in the Middle Ages
İsmail Engin və Havva Engin, (2004), Alevilik.
Ариф Юнусов, (2004), Ислам в Азербайджане.
Peter. Jackson, Lawrence Lockhart, (1975), The Cambridge History of Iran, C. 6
Илья Петрушевский, (1949), Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв.
Борис Миллер, (1953), Талышский язык.
Colin P. Mitchell, (2009), The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric.