Bu aralar hamının qorxusu, dünyanı bürüyən pandemiya həm iqtisadiyyata, həm də insan sağlamlığına ciddi təsir göstərir. Hətta Tvittеrdə bütün dünyanı aclıq bürüyəcəyi haqqında şayiələr gəzir. Müxtəlif ölkələrdəki marketlərdən paylaşılan boş rəf şəkilləri, insanların tualet kağızlarına hücumu, hətta tualet kağızları uğrunda mübahisələri əks etdirən kamera görüntüləri bəzilərimizə gülməli gəlsə də, bu, reallıqdır. İnsanlar özlərini qorumağa çalışsalar da, ana təbiətimiz hər dəfə arxadan bir təpik vurur. Eynilə bizim ona etdiyimiz kimi. Bununla da o bizə tək-tək varlıqların deyil, bütün bir növün sağ qalmasını, təbiətin sadəcə buna ehtiyacı olduğunu göstərir.
Pandemiyanın baş verməsiylə birlikdə əksər insanlar evlərə qapanmaq məcburiyyətində qaldı. Əksəriyyət üçün bu hal çətindir. Gənclər baxımında bu, gəzib-dolaşmaq, əylənmək vərdişlərindən uzaq qaldıqları üçün çətindirsə, milyonlarla insan gündəlik qazanc mənbələrini itirdiklərinə görə çətin günlər yaşamaqdadır. Amma hal-hazırkı vəziyyət bir çoxlarının, eləcə də gənclərin psixologiyasına və əsəb sisteminə necə təsir edəcək, bunu tezliklə görəcəyik. İnsanların evdə vaxt keçirmələri, nəqliyyatın, istehsalatın azalması iqtisadi cəhətdən ölkələrin üzünü güldürməsə də, ana təbiətimiz buna sevinir. Son zamanlar çıxan xəbərlər əslində insan olmasa dünyanın necə gülüstanlıq olacağını, özü-özünü necə yeniləyəcəyini bizə əyani şəkildə göstərdi. Delfinlərin yenidən sahillərdə peyda olması, ördəklərin kanallara geri qayıdaraq sudan ləzzət alması, karbon emissiyasındakı azalmaya dair xəbərlər, get-gedə vəhşiləşən insanın göz görə-görə həm özünü, həm də ətrafındakıları necə məhv etməsinin əyani sübutudur. Ancaq balanslı yaşamağın mümkünsüzlüyünün də fərqindəyik.
Son günlərdə baş verən yeniliklərlə bağlı ən çox diqqət çəkən məqamlardan biri karbon emissiyasının azalmasıdır. Dünyada olar karbon emissiyası hal-hazıda son 800.000 ildə ən pik həddini yaşayır. Dünyada adambaşına düşən emissiyanı hesablamaq üçün total emissiyanı əhalinin sayına bölürük. Belə olduqda isə əhalisi az olan, ancaq istehsalat çox olan ölkələrdə adambaşına düşən karbon da artır. Ən yüksək isə neft istehsal edən ölkələrdədir. Qətər burda adambaşına karbon dioksidlə – 49 ton ilə birinci yerdədir. Daha sonrakı yerlər isə Trinidad və Tobaqo- 30 ton, Küveyt- 25 ton, BƏƏ- 25 ton, Bruney- 24 ton, Bəhreyn- 23 ton və Səudiyyə Ərəbistana- 19 ton məxsusdur.
Çinin “karbon bombası” yaradıcı olduğu isə dünyaya məlumdur. Coğrafiya dərslərindən öyrəndiyimizə görə, hətta Rusiyadan oksigen “alır”. Bu ölkə hər il 10 milyard ton qədər CO2 yaradır, bu da total emissiyanın dörddə biri qədərdir. 2017-ci ilin məlumatına görə Çində adambaşına düşən CO2 miqdarı 6.98 ton təşkil edir, bu cür hesablandıqda az görünə bilər, məsələn, ABŞda bu 16.24 tondur. Çindən 2.5 dəfə çox. Nəzərə almaq lazımdır ki, 2017-ci ildə Çinin əhalisi 1.4 milyard, ABŞın əhalisi isə 325 milyon idi. Bu cür hesablandıqda adambaşına düşən bizə az görünə bilər, ancaq 2017-ci ildə Çinin yaratdığı bütün emissiyanın miqdarı 27.21%, ABŞda isə bu cəmi 14% təşkil edib. Təbii ki, bura nəqliyyat, aviasiya, gəmiçilik, ev tullantıları da daxil edilərək hesablanıb. Azərbaycanın burda payı cəmi 0.11%-dir.
Nəqliyyata təlabatın azalması, uçuşların ləğvi, zavod-fabriklərin istehsalının zəifləməsi Çində CO2 miqdarının mart ayında fevrala nisbətən 25% azalmasına səbəb oldu. Amma təbii ki, bu müvəqqətidir. Onu da qeyd edim ki, bu göstəricilərin açıqlanmasından sonra iqlim aktivistləri yenidən fəallaşıb və ekologiyanın çirkləndirilməsinin miqyasına diqqət çəkərək bu istiqamətdə addımların atılmasını tələb edirlər.
Əslində C02 hər yerdə var, planetlərdə biz bunu qaz, su və ya qatılaşmış şəkillərdə görə bilirik. Dünyada isə bu qaz və qatılaşmış şəkillərdədir. Maraqlıdır ki, insanlar bütün karbon dioksidin sadəcə 3% yaradırlar. Qalan 97 faizin 90%i isə təbii mənbələrdən gəlir ki, bunun da ən başında vulkanlar durur. Okean dibində, yer səthində aktiv halda olan, püskürən istənilən vulkan bu qazın daşıyıcısıdır. Amma bir nüansı da unutmamaq lazımdır ki, insan yaratdığı istixana effekti ilə müəyyən qədər havanı istiləşdirir və bu istilik qütblərdə olan buzların əriməsinə səbəb olur, qütblər donmuş halda olan karbon dioksidin əsas qaynağıdır.
Hal-hazırda insanların evdə oturması, nəqliyyatın azlığı müəyyən qədər iqlimə təsir etsə də, bir tərəfdən istehlakla məşğuluq. Demək olar ki, hər gün sosial şəbəkələrdə izlədiyim yüzlərlə adam yeyib yatmaqdan şikayətlənir. Eyni zamanda tez-tez nəsə bişirib hekayə və ya şəkil əlavə edirlər. Bir tərəfdən karbon dioksidin azalması, digər tərəfdən evdə oturan insanların bərk məişət tullantıları yaradaraq onu balanslaşdırmasına səbəb olur. Qısacası, insanların evdə qalması da ətraf mühit üçün çox da əlverişli deyil.
Dünya Bankının pandemiyadan sonrakı ətraf mühitlə bağlı araşdırmaları və verəcəkləri yeni statistikaların necə olacağı mənə çox maraqlıdır. Ancaq indi əlimizdə olan məlumatlarda göstərilir ki, insanların maddi cəhətdən zənginliyi onların daha çox bərk məişət tullantısı yaratması deməkdir. Yəni evdə qaldığımız müddətdə pullu olan şəxslər bir o qədər çox karbon dioksidin də səbəbkarı olacaqlar. Dünya Bankının “What a Waste 2.0”-“A Global Snapshot of Solid Waste Management to 2050” araşdırmasında verilən statistikada insan kateqoriyalar- aşağı, orta, orta-yüksək və yüksək şəklində bölünür. Aşağı gəlirli insanlar illik cəmi 5%, yəni 93 milyon ton tullantı yaratdıqları halda, yüksək gəlirli insanlar 34%-683 milyon ton bərk məişət tullantısı yaradırlar.
Tullantıların artımı iki əsas səbəblə bağlıdır – iqtisadi böyümə və əhali artımı. Şərqi Asiya və Sakit okean sahili tullantılara görə ən “zəngin” 468 milyon ton. İkinci yer Avropa qitəsinin payına düşür – 392 milyon ton. Ən aşağı göstəriciyə Şimalı Afrika və Orta Şərq ölkələri aid edilir. Avropadakı tullantı miqdarı əsas iqtisadi inkişafda, Şərqi Asiya və Sakit Okeandakı isə əhali sayından qaynaqlanmaqdadır.
Dünyada adambaşına düşən tullantıların miqdarı günlük olaraq 0.74 kqdır. Avropa qitəsində bu rəqəm 1.18 kiloqramdır. Əhalisinin sayı təxminən 300 min olan İslandiya isə Avropa ortalamasında adambaşına 4.45 kq tullantı ilə birinci yerdədir. Bunun bir çox səbəbi var ki, ilki urbanizasiya ilə bağlıdır. Turizmin də buna qatqısı böyükdür. Əhalinin sayı nəzərə alınaraq tullantı nəticəsi çıxarılırsa, bu zaman adalarda və ada dövlətlərində adambaşına tullantı da çox olacaqdır. Məsələn, yerli əhalinin yaratdığı tullantılar, üstəgəl turistlərin yaratdığı tullantıların ümumi əhalinin sayına nisbəti. İslandiyanın soyuq ölkə olması, insanların daha çox evdə, ofislərdə fəaliyət göstərməsi, məişət tullantılarının miqdarına təsir edən əsas amildir. İqlim aktivistlərinin çox da bəyənmədiyi bir fəaliyyət növü olan tonqal qalamaqdır. Mənə görə, bu çox maraqlıdır, dostlarla yığışmaq, söhbət etmək, eyni zamanda ocaqda sosiska və kartof bişirib yemək, hamısının ayrıca ləzzəti var. Ancaq bəzən aktivistlər buna etiraz edir, mənə həmişə maraqlı gəlib ki, hansı daha çox tullantı yaradır, evdə oturub işıq, qaz istifadə edərək oturmaq mı, yoxsa ocaq başında oturmaqmı… Təəssüf ki, bunun da statistikası yoxdur. İslandiyadan söz açılmışkən, bu ölkə Avropada tullantıların yenidən emalı üzrə 56% ilə üçüncü yerdə qərarlaşıb. Yəni, istifadə etdiklərinin haqqını verirlər. Azərbaycanda adambaşına düşən tullantı miqdarı günlük 0.82 kqdır.
2030-cu ilə qədər dünyada 2.59 milyard ton tullantı yaradılacağı proqnozlaşdırılır.Bu göstərici 2016-cı ildə 2 milyard ton idi. Yemək üçün yaşadığımız dünyada elə ən çox tullantı göstəricisi də burdan gəlir. Qida artıqları, istifadə etdiyimiz qida məhsullarının tullantıları bütün tullantıların 44%-ni təşkil edir və yenə də burda üstünlük cibləri dolu olan insanlardadır. Acınacaqlı da olsa, dünyanın bir tərəfində insanlar su və yemək tapmazkən, digər tərəfində FLW- food loss and waste, yəni qida itkisi və israfına səbəb olurlar. FLW dünya miqyasında 2015-ci il məlumatına görə 30% təşkil edir, bu da 1.3 milyard ton qida israfı deməkdir. FLW qida istehsal etmək üçün istifadə olunan torpaq, su, əmək və enerjini də daxil olmaqla ehtiyatların israfçılığını təmsil edir. İstixana qazları qida istehsalı və paylanması fəaliyyətləri zamanı atılır və israf edilmiş qidaların çürüməsi zamanı metan buraxılır. FLW, qida istehsalçılarının gəlirlərini azaltmaqla, ərzaq xərclərini artırmaqla qida təchizatı zəncirlərinə də təsir göstərir.
Bütün bunların fonunda ən təhlükəlisi də yeməyib atdıqlarımızdan çıxan yanğınlardır. Bütün dünya ölkələri İslandiya, Norveç və s. Kimi inkişaf etməyib, onlar kimi müasir texnologiyalarla artıqların taleyini həll edə bilmir. Bir çox yerlərdə poliqonlarda istənilən növ tullantılar saxlanılır və bunlardan metan qazı yaratmağa qadir olan qida tullantıları lazımından çox qaz yaratdıqda güclü yanğınlara səbəb olur. Zavodlardan çıxan karbon qazından şikayət etdiyimiz halda, öz əlimizlə ondan qat-qat güclü olan metan qazını yaradırıq. Bunun fəsadlarını isə hələ hesablamaq mümkün deyil.