Qaldığımız evlər

Karantin günlərinin ən məşhur şüarı yəqin ki, “Evdə qal”dır. Sosial şəbəkələrdə, KİV-də, küçələrdə, şirkətlərin göndərdiyi sms-lərdə, avtobusların üzərində, bir sözlə, hər yerdə bu çağırışla qarşılaşmaq olar. Bu müddət ərzində insanlar evlərində daha çox vaxt keçirməyə məcbur oldular. Ancaq hər kəsin ev şəraiti “evdə qal” günlərinin əyləncəli və rahat olmasına şərait yaradırmı?

Bu baxımdan karantin müddətində ən çox gözə çarpan şikayətlərdən biri “dörd divar arasında” qalmağın çətinlikləri ilə bağlı idi. Müvafiq statistikadan görünür ki, ölkələr üzrə adambaşına düşən mənzil sahəsi fərqlənir. Məsələn, ABŞ-da adambaşına düşən orta mənzil sahəsi 75, Almaniyada 45, Çində 30, Rusiyada 22, Türkiyədə 18, Nigeriyada isə 6 kvadratmetdir. Azərbaycanda açıqlanan son statistikaya görə orta hesabla bir nəfər sakinə düşən yaşayış sahəsinin ölçüsü 15.5, hətta, şəhərlərdə 14 kvadratmetrə bərabərdir. Corc Oruelin “Heyvanıstan”dakı məşhur ifadəsi ilə desək, “Bütün insanlar evdə qalır, ancaq bəziləri daha çox evdə qalır”.

Xüsusilə 2000-ci illərin ortalarından etibarən Bakı böyük tikinti meydançasını xatırlatsa da, addımbaşı bina tikintisiylə əlaqədar olaraq “müvəqqəti naratah(çı)lığa görə üzr istəyirik” elanlarına rast gəlsək də, hətta bu göydələnlərə yer etmək üçün tarixi və mənəvi dəyəri olan çoxlu sayda bina və ev sökülsə də, xüsusilə gənc və nisbətən orta yaşlı şəxslər arasında mənzil probleminin olduğu müşahidə edilir. Xatırlayırsınızsa, bir müddət öncə güzəştli şərtlərlə satışa çıxarılmış 260 sosial mənzil üçün doqquz minə yaxın adam satışın həyata keçirildiyi portalda kabinet yaratmış, satış günü sayta 60 mindən çox giriş olmuş və saytın işində texniki problemlər yaranmışdı. Əlaqədar qurum bunu saytın yüklənməsiylə izah etmişdi. Üstəgəl, nəzərə almaq lazımdır ki, bu tip mənzillər üçün sadəcə müəyyən sosial qruplardan olan şəxslər müraciət etmək imkanına malikdir.

Əgər güzəştli şərtlərlə satılan mənzillərin sayı azdırsa, digər tərəfdən adi qaydada təklif edilən ipoteka kreditlərinin şərtləri hər kəsin mənzil sahibi olmasını çətinləşdirir.

İpoteka Fondunun 2019-cu il üzrə fəaliyyətinin yekunlarıyla bağlı açıqlamasında qeyd edilir ki, 2019-cu il ərzində ipoteka krediti vasitəsiylə ev sahibi olmaq üçün müvəkkil banklara 7096 müraciət daxil olub və onlardan sadəcə 2652-nə müsbət cavab verilib. Yəni, müraciətlərin 63 faizi imtina ilə nəticələnib və sadəcə, təxminən hər üç müraciətçidən biri ev sahibi olmağı bacarıb.

Digər maraqlı məqam odur ki, bir əvvəlki ilin göstəricilərinə əsasən, borc alanların 51%-nin aylıq gəliri 1100 manatı ötür. Digər tərəfdən isə, ölkədə muzdla çalışan işçilərin orta aylıq əmək haqqı hazırda sadəcə 712 manatdır. Başqa bir maraqlı rəqəm də, Azərbaycanda ipoteka krediti verilən şəxslərin 62 faizinin hərbçi və ya hüquq mühafizə orqanı işçisi, bank və energetika sahəsində çalışanlardan ibarət olmasıdır. Yəni, ipoteka krediti əldə edə bilmək üçün əksər hallarda ölkə səviyyəsində orta gəlirə sahib olmaq kifayət etmir, yüksək gəlir qrupuna daxil olmaq lazımdır. Ona görə də, Azərbaycanda əhalinin hər 1000 nəfərinə təxminən 190 mənzil düşür, inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici 450-600 intervalında dəyişir.

Tək adambaşına düşən yaşayış sahəsi deyil, kommunal xidmətlərlə təminat səviyyəsi, sosial məhrumiyyətlər və digər səbəblər də, evdə keçirilən karantin müddətinin məhsuldar və rahat olmasına təsir edir. Yenə statistika komitəsinin rəqəmlərindən görünür ki, ölkə üzrə ev təsərrüfatlarının 78.4 faizində mərkəzi isitmə sistemi, 21.5 faizində telefon, 30.7 faizində isti su təchizatı, 12 faizində su kəməri mövcud deyil.

Ölkədə ev təsərrüfatlarının sayının 2.2 milyon, “ev təsərrüfatının tədqiqatı” araşdırmasına görə isə, ölkə üzrə ev təsərrüfatlarının orta ölçüsünün 4.43 nəfər olduğunu nəzərə alsaq, bu göstəricilərə malik yüzminlərlə, hətta bəzi göstəricilərdə milyonlarla insanın ev şəraitinin evdə qalmaq üçün o qədər də, rahat olmadığını və müəyyən məhdudiyyətlərlə üzləşdiklərini deyə bilərik.

Bu günlərdə yayımlanan ev təsərüfatlarıyla bağlı “Məhrumiyyətlərə və sosial inklüzivliyə dair statistik müayinən yekunları” adlı sənəddə göstərilən rəqəmlərin səviyyəsi ekspertlər tərəfindən birmənalı qarşılanmasa da, hansı sahələrdə və bölgələrdəki məhrumiyyətlərin digərlərinə nisbətən daha çox olmasını görmək baxımından maraqlı ola bilər. Məsələn, evində internetə qoşulmuş hər hansı kompüteri və ya telefonu olmayan ev təsərrüfatlarının xüsusi çəkisi Bakı şəhərində 6, Aran iqtisadi rayonunda isə 20 faizdir və ya Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonundakı ev təsərrüfatlarının 18 faizi “pulu olmadığına görə paltaryuyan maşın ala bilməyən ev təsərrüfatları” kateqoriyasına, 12 faizi isə ayda ən azı bir dəfə dostları (ailəsi,qohumları) ilə yemək yeməyə, içki (çay, qəhvə, meyvə şirəsi) içməyə maddi imkanı olmayan ev təsərrüfatlarının kateqoriyasına aiddir. Evində su ilə təmin olunmuş tualeti olmayan ev təsərrüfatlarının onların ümumi sayında xüsusi çəkisi isə Bakıda 0.9, Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda 10 faizə yaxındır. Eyni zamanda, bu bölgədə evinin yaşayış sahəsi adambaşına beş kvadrat metrdən az olan ev təsərrüfatlarının onların ümumi sayında xüsusi çəkisi 13 faizə bərabərdir. Ev əşyalarıyla təminat baxımından yanaşsaq, sonuncu rəsmi məlumata görə, ölkə üzrə hər 100 evdən qırxında internetə giriş qurğusu (şəhərlərdə 30, kəndlərdə 52), iyirmi dördündə peyk antenası, iyirmisində paltaryuyan maşın, əlli beşində kondisioner yoxdur.

İqtisadi rayonlar üzrə istehlak xərclərinin strukturu da maraqlı göstəricilərdən hesab oluna bilər. Məsələn, sonuncu rəsmi rəqəmlərdən görünür ki, ölkədə alkoqollu içkilərə ay ərzində adambaşına ən çox Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun sakinləri pul xərcləyir. Daha sonra Kəlbəcər-Laçın, üçüncü yerdə Gəncə-Qazaxdır. Sonuncuda “samaqon mədəniyyəti” yüksək inkişaf etdiyindən, bəlkə də, evdə hazırlanan spirtli içkilər nəzərə alınsa daha fərqli sıralama ola bilərdi.

Maraqlıdır ki, alkoqollu içkilərə adambaşına ən az pul Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda (Ağsu, İsmayıllı, Qobustan və Şamaxı) xərclənir, amma eyni bölgə tütün məhsullarına adambaşına ən çox pul xərclənən ərazidir. Tütün istehlakı baxımından ən sağlam həyat tərzi isə Naxçıvan Muxtar Respublikasındadır.

Karantin müddətində evdə rahat qalmaq üçün rəsmi iş yerinə sahib olmağın da önəmli olduğu üzə çıxdı. Rəsmi rəqəmlərə görə, ölkə üzrə hər 1000 nəfərdən 163-ü əmək müqaviləsi ilə işləyir. Amma ayrı-ayrı bölgələrdə bu göstərici bir-birindən kəskin fərqlənir. Əhalinin hər 1000 nəfərinə əmək müqaviləli işlə təmin olunma nisbətinə görə ən yüksək göstərici Naxçıvan (576), Bakı (356) və Naftalan(265) şəhərlərindədir. Bu baxımdan ən aşağı göstərici isə, işğal olunmuş əraziləri saymasaq, Cəlilabadda (59) qeydə alınıb.