Biz, insanlar təbii olaraq yaxşı, xeyirxah və ədalətliyik, yoxsa fitrətimiz pislik, namərdlik, kin, eqoizm və paxıllıqla yoğurulub? Homo sapiens olaraq kifayət qədər iyrənc məxluq olmağımız, müzakirəsi xoşagəlməz mövzulardan biridir. Elm isə sərhəd tanımır və əxlaqsızlığımıza güzgü tutaraq, narahat suallara cavab verir.
“Özgələri”ni, “başqalar”ını tamhüquqlu insan hesab etmirik
Tarix boyunca bir-birimizə qarşı heyrətamiz dərəcədə qəddarlıq, patoloji amansızlıq nümayiş etdirmişik. Qismən, bunun səbəbi müəyyən insan qruplarına (özgələrə, bizdən olmayanlara, bizimlə razılaşmayanlara, sosial statusu bizdən aşağı olanlara) aid etdiyimiz qeyri-insani keyfiyyətlər, yəni dehumanizasiyaya meylimizdir. Özümüzü başqalarından daha çox insan hesab edirik.
Bu davranışın ən yaxşı nümunəsi, bu kiçik araşdırmada təsvir edilmişdir. Təcrübədə iştirak edən və müxtəlif kateqoriyalara mənsub insanların şəkillərinə baxan tələbələrin beyinləri bomjların, narkomanların şəkillərinə nisbətlə, yüksək statuslu insanların fotolarına daha müsbət reaksiya verirdi. Ümumiyyətlə azlıqların nümayəndələrinə qarşı insanların daha az şəfqət göstərdikləri, daha çox laqeyd qaldıqları, çoxsaylı araşdırmalarla sübuta yetirilmişdir.
Dehumanizasiya bir çox tədqiqatların mövzusu olub. Məhz bu tədqiqatların nəticəsində, insanların ərəb mühacirlərinə qarşı qərəzi, antiterror siyasətinə simpatiyası, ərəbləri və müsəlmanları ortastatistik insandan daha az inkişaf etmiş kimi görməyə meylləri aşkara çıxmışdır.
Eyni zamanda gənclərin yaşlı insanlara, qadın və kişilərin sərxoşlara qarşı qərəzli mövqe tutduqları, onları dehumanizasiya etdikləri sübuta yetirilmişdir. Dehumanizasiyaya meyil özünü olduqca erkən yaşlardan büruzə verməyə başlayır: beş yaşındakı uşaqların belə, özlərindən hesab etmədiklərinə, yad gördüklərinə (məsələn, əks cinsin nümayəndələri, yaxud başqa şəhərdə yaşayanlara) qarşı qəddarlıqları müşahidə edilmişdir.
Hətta dörd yaşında olanda da qəddarlıq göstəririk
Sevimli uşaqlar təsəvvürümüzdə pis düşüncələrdən uzaq, günahsız məxluqlar, pak mələklərdir. Halbuki, araşdırmalar əksini göstərir – hətta balacalar belə, kifayət qədər yetkinlərə, böyüklərə xas neqativ duyğu və niyyətlərlə dolu olurlar. 2013-cü ildə aparılan bu araşdırmadan da görünür ki, dörd yaşlı uşaqlar başqalarının dərdinə sevinə, uğursuzluğundan müəyyən dərəcədə həzz ala bilərlər (xüsusən də qarşı tərəfin buna layiq olduğuna inanırlarsa)
Başqa bir araşdırmada isə, altı yaşlı uşaqların kiçik bir hədiyyə almaqdansa, kuklanın vəhşicəsinə döyülməsini izləməyi üstün tutduqlarını ortaya çıxardı. Elədir, nə qədər çətin olsa da, uşaq xeyirxahlığı mifi ilə vidalaşmalısınız: artıq üç yaşına gəldikdə, uşaq ona kimin, nə qədər borclu olduğunu çox yaxşı xatırlayır.
İnanırıq ki, əzilənlər “özləri günahkardır”
Dünyanın ədalətinə inamımız möhkəm və sarsılmazdır deyə, kasıbların və məzlumların öz aqibətlərinə layiq olduqlarını düşünürük. Bəlkə də bunun səbəbi, bir çox dünya dinlərində mövcud olan karma konsepsiyasının uğursuz yozumudur: yaxşılığın mükafatlandırıldığına, pisliyin cəzalandırıldığına inanırıq. Odur ki, bir bəla ilə üzləşmiş insan özü günahkardır, çünki pis əməllərinin cəzasını çəkir.
Təkrar edək – artıq dörd yaşından belə düşünməyə başlayırıq. Dünyanın ədalətinə sarsılmaz inancımızın nəticələri Melvin Lerner və Caroline Simmons tərəfindən aparılan klassik araşdırma ilə üzə çıxıb. Milgramın təcrübəsində isə, qadınlara suallara cavab verən bir qrupu göstəriblər. Qrup üzvləri səhv cavablar verdikdə, onların bədəninə yüngül elektrik cərəyanı buraxılırdı. Qadınlar bir müddət bu sual-cavabı və verilən cəzanı izlədikdən sonra, təcrübədə iştirak edən qrup üzvlərinə mərhəmət etmək əvəzinə, onlara mənfi xüsusiyyətlər aid etməyə başladılar. Yəni dolaylı olaraq – “əcəb olur onlara”…
Bu məşhur təcrübədən sonra aparılan bütün tədqiqatlar dəfələrlə bu həqiqəti təsdiqləyib – dünyanın ədalətinə olan inancımızı qorumaq üçün, dilənçilərin, zorakılıq qurbanlarının, HİV-lə yaşayanların aqibətinə görə onların özünü günahlandırmağa meylliyik. Yeri gəlmişkən, eyni səbəbdən də yüksək gəlir səviyyəsi olan adamlara duyduğumuz heyranlıq və rəğbət də bu səbəbdəndir.
Çox qəti hökmlü, kateqorik varlığıq
Bunun səbəbi pis, yaxud qəddar olmağımız deyil, mühafizəkarlığımızdır. Ağıllı, açıq düşüncəli varlıqlar olsaydıq, quru faktlar səhv mühakimələrə yol verməmək üçün kifayət edərdi. Ancaq etmir, çünki təəssüflər olsun, belə düzəldilmişik/yaradılmışıq.
1967-ci ildə aparılmış klassik bir tədqiqat göstərdi ki, təcrübədə iştirak edənlər öz mövqelərini dəstəkləyən, onları haqlı çıxaran faktları böyük həvəslə müzakirə edir, lakin onları inkar edən faktlardan narahat olur, onları eşitmək və müzakirə etmək istəmir. Qismən bu davranış, dünyagörüşümüzə zidd olan faktların daxili bütövlük hissimizi pozması ilə əlaqədardır. Ətrafımızda baş verən hər şeyi başa düşdüyümüzə dair əsassız inancımız çox möhkəmdir, nəyisə bilməmək, başa düşməmək bizim üçün dözülməzdir. Qənaətimizdə, fikirlərimizdə əminliyimiz, bizi dünyanın rasional biliyindən uzaqlaşdırır.
Tənhalıqda düşüncələrə dalmaqdan qorxuruq
Düşünməyə, təfəkkür etməyə çox vaxt sərf etsəydik, dünyagörüşümüz, baxışlarımız bu qədər dar, məhdud olmazdı. Təəssüf ki, çoxumuz üçün tənha qalmaq zövq yox, əzabdır. 2014-cü ildə aparılan bir araşdırmada, respondentlərdən 15 dəqiqə tənha qalmağı, yoxsa 15 dəqiqə yüngül elektrik cərəyanı almağımı seçəcəkləri soruşuldu. Kişilərin 67%, qadınların isə 25%-i elektrik cərəyanını seçdilər.
Təcrübənin nəticələrinin izahı bir çox sualların meydana çıxmasına səbəb oldu. Adamların tənha qalıb, heç nə etməməkdənsə, elektrik çarpmasına razı olmalarına dair azı bir araşdırma daha var. Digər bir mədəniyyətlərarası tədqiqat isə insanların tənha qalmaqdansa, istənilən işin qulpundan yapışmağa razı olduqlarını sübuta yetirdi (tədqiqat dəfələrlə təkrarlanmışdır).
Görünən budur ki, Blez Paskalın: “İnsanın bütün bədbəxtliyi onun evdə qaxılıb oturmaq istəməməyi ilə bağlıdır” sözlərində böyük həqiqət var.
Xudbin və özümüzdən arxayınıq
İrrasional və kateqorik olmaqdan daha betəri, təvazökarlıq və özünüanalizdən məhrum olmağımızdır.
Təəssüf ki, çoxumuz istər sürücülük bacarığı, istər intellektual səviyyə, istərsə də xarici görünüş olsun – öz qabiliyyətlərimizi, keyfiyyətlərimizi əhəmiyyətli dərəcədə yüksək qiymətləndiririk. Bu fenomen Leyk-Uobeqon effekti adlanır. Bu effektin adı, bütün qadınların güclü, kişilərin gözəl, uşaqların isə istedadlı olduğu məşhur Amerikan radio-şousundakı qondarma şəhərdən gəlir. Qəribədir ki, istedadına ən çox əmin olanlar, ən istedadsız adamlardır (məşhur Dunning-Kruger effekti).
Özünə əsassız inam mənəvi-etik sahədə isə lap dəhşətli miqyasa çatır: özümüzü olduğumuzdan daha ədalətli, dürüst, təmiz hesab edirik. Həbsxanadakı məhkumlar da özlərinin ortastatistik insandan daha mehriban, dürüst və etibarlı olduqlarına inanırlar.
İkiüzlü və riyakarıq
Yalnız öz müsbət keyfiyyətlərimizi yüksək qiymətləndirməyə meylliyik və fövqəladə ikiüzlülük nümayiş etdiririk. Başqalarını hamıdan yüksək səslə ittiham edənlərdən ehtiyatlanmalısınız: çox güman ki, əxlaq prokurorunun özü natəmiz adamdır, amma öz qüsurlarını təbii ki, diqqətə layiq görmür.
“Fəzilətin ikiqat dibi: əxlaqi riyakarlıq fenomeninin təhlili” kimi uğurlu bir başlıq altında aparılan araşdırmalardan biri, aşağıdakı davranış nümunəsini ortaya qoydu. Təcrübədə, respondentlər onlara verilən tapşırıqları yola verərək, özlərinə sərf edən, ən asan üsulla həll edə bilərdilər. Bir qayda olaraq, saxtakarlıq edənlər, nadürüst davrananlar, özlərindən çox başqalarının hərəkətləri ilə maraqlanır, başqalarını güdürdülər.
Baş qəhrəman və müşahidəçi asimmetriyası adlanan bu fenomen uzun müddətdir tədqiqat mövzusudur. Başqalarının mənfi davranışlarını (məsələn, həyat yoldaşına xəyanət), onların xarakter xüsusiyyətləri ilə, öz mənfi davranışlarımızı isə kənar faktorların təsiri ilə əsaslandırmağa meylliyik.
Bu cür daxili ikili standartların mövcudluğu cəmiyyətin deqradasiya illüziyasını izah edir: son bir araşdırma isə göstərir ki, özgələrinin kobud hərəkətlərini yaxınlarımızın, yaxud elə özümüzün eyni hərəkətlərindən daha mənfi qiymətləndiririk.
Başqalarını təhqir etməyi xoşlayırıq
İndiyə qədər internet mühitində qırğına çıxan hər kəs bilir ki, şəbəkə ünsiyyəti insan təbiətindəki bütün qüsurları çılpaqlığı ilə açıb-tökür. Bu, qismən şəbəkənin azadlıq effekti, qismən də anonimliklə əlaqədardır. Bəzi tədqiqatçılar məişət sadizminə meylli insanların onlayn zorakılıqda daha çox iştirak etdiklərini qeyd edir. Aparılan araşdırmalardan biri isə göstərir ki, kiber-bullinq qurbanlarının düşdüyü depressiya əhval-ruhiyyəsi, keçmişin mənfi təcrübələri, onların özündə də başqalarına sataşmaq arzusu yaradır və bu ehtimalı iki dəfə artırır.
Bu cür vəziyyətlərdə situativ amillər, insanın şəxsi keyfiyyətlərindən daha təsirli olur. Stanford və Cornwell araşdırmaçıları qeyd edir ki, “internet istifadəçisinin əhval-ruhiyyəsi və ya müzakirə mühiti kobudluq üçün əlverişli olarsa, adamlar onlayn qısnamalarda, təhqirlərdə iştirak edirlər.” Kiçik bir qrup istifadəçidən gələn bir neçə təhqiramiz ifadə belə, müzakirədə iştirak edənlərin onlara qoşulmasını və təhqirlərin qar topu kimi böyüməsini şərtləndirir. Bu isə CNN.com-da istifadəçilərin şərhlərini analiz edən tədqiqatçıların gəldiyi qənaətdir.
Psixopatiya əlamətləri olan əzazil liderləri sevirik
Nadir fəzilət, dərin əxlaq və alicənablıq kimi keyfiyyətləri olan insanları lider seçmək bacarığımız olsaydı, bizi bağışlamaq olardı. Amma, vəziyyət tam əksinədir. Şəxsiyyət psixologiyası professoru Dan McAdams bu məsələni araşdıraraq belə nəticəyə gəlib ki, biz lider seçərkən ilk növbədə onda alfa-erkək keyfiyyətləri axtarırıq. Bizi heyvani təbiət, hökmranlıq, zəhmlilik, başqalarını təhqir bacarığı, kobud danışıq tərzi cəlb edir. Yeri gəlmişkən, bir çox liderdə psixopatik xüsusiyyətlərin olması faktdır.
Bir testdə iştirak edən New York City maliyyə sektoruna bağlı liderlər, psixopatik meylləri ölçən suallarda daha yüksək bal toplayıblar, nəinki emosional zəkanı ölçən suallarda. Bir meta-analizin nəticələri isə göstərir ki, psixopatik şəxsiyyət keyfiyyətləri ilə liderlik arasında əhəmiyyətli bir əlaqə mövcuddur.
Cinayətkarları seksual cəhətdən cazibədar hesab edirik
Biz yalnız psixopatlara üstünlük vermirik, eyni zamanda qaranlıq keyfiyyətlər üçlüyünə: narsisizm, psixopatiya və makiavellizm – kobud güc kultuna bağlı insanlarla yatağa girməyə də hazırıq. Təkamül qanunlarını yəqin ki, hamı xatırlayır. Belə şəxslərlə əlaqənin nəsil artımına səbəb olması, irsi xüsusiyyətlərin genetik olaraq möhkəmləndirilməsinə xidmət edir. Yəni biz, qaranlıq üçlüyün (kobud güc kultunun) nəsildən-nəsilə ötürülməsini təşviq edirik.
Bir tədqiqata görə, qaranlıq üçlüyü özündə ehtiva edən kişilərin təsvirlərinə baxan qadınlarda, belə kişilərə qarşı maraq təsbit olunub. Qadınlar bu cür kişiləri fiziki cəhətdən daha cəlbedici hesab ediblər. Bəs, bu niyə baş verir? Bir fərziyyəyə görə, qaranlıq keyfiyyətlər üçlüyünü özündə cəmləşdirən adamlar bizi ona görə cəlb edir ki, onlardakı özünə inam, risk almağa hazır olmaları, partnyorda görmək istədiyimiz keyfiyyətlərə, onlarla bağlı gözləntilərimizə cavab verir. 2016-cı ildə aparılan bir araşdırma, narsist kişiləri yüksək qiymətləndirən qadınların ortalama olaraq daha çox uşaq doğduqlarını, nəsil artırdıqlarını aşkarlayıb.
Nəticə
Bu cür araşdırma və məqalələrə ortastatistik insanın, elə çox güman ki, bu sətirləri oxuyanların reaksiyası təxminən bu cür olmalıdır: “yaxşı, indi biz nə edək? Bunlar, bizim eşitmək istəmədiyimiz, canımızı sıxan şeylərdir. İnsanın iyrəncliyi fakt ola bilər, daxilən çoxumuz bunu başa da düşürük, amma dilə gətirilməsi bizə xoş deyil. Bir növ, tualetdə nəyi necə etdiyimizi təfsilatı ilə başqalarına danışmaq kimi. Tualetə girib qapını bağlayandan sonra, başqaları oradakı fəaliyyətimizlə bağlı ancaq ehtimal yürüdə, fantaziya qura bilər. Bu mövzu dilə gətirilməz, müzakirəyə çıxarılmaz. Bu araşdırmalar da həmçinin – bizim sosial rollarımızı, maskalarımızı, səssiz razılaşmamızı heçə sayaraq, bizi özümüzlə üzləşdirir. Riyakar, ikiüzlü və iyrənc olmağımız həqiqəti ilə qanımızı qaraltmağa nə ehtiyac var, axı bu, hamının bildiyi və haqqında susduğu (tualet) bir şeydir. Həyat bu cür olanda gözəldir, əksi olanda dözülməzdir…”
Çox haqlı suallardır. Lakin, nəzərə alsaq ki, tədqiqatların əksəriyyəti Qərb ölkələrində aparılmışdır, bəzi nəticələr başqa mədəniyyətlərə şamil olunmaya bilər və onlar, heç də universal deyil. Məsələn, asiya əsilli amerikalıların həyat yoldaşı, seksual partnyor seçimində qərblilərdən fərqli davrandıqları, antisosial psixopat tiplərə elə də rəğbət bəsləmədiklərini göstərib. Ola bilsin bu faktın özü, məqaləni oxuyub qanı qaralanlara təsəlli olar.
Həm də nəzərə alınmalıdır ki, demotivasiya edən tədqiqatların və onların nəticələrinin hamısı məqaləyə daxil edilməyib. Məsələn, insana səmimi sevinc hissinin yox, dərin paxıllıq, qısqanclıq, həsəd hissinin daha doğma olması; yalan danışmağı artıq iki yaşından öyrəndiyimizi, yaxud körpəlikdən saxta göz yaşları tökməyə başladığımızı və s. yazıb, kefinizi daha da poza bilərdik. Amma bunu etmədik.
Bəli, bəzən əlahiddə iyrənc məxluqlarıq. Ancaq heç kəs bizə bu şüuru, bu faktı dərk etməyimizi və özümüzü tanımağımızı, bunları öz xeyrimizə çevirərək içimizdə layiqli keyfiyyətləri inkişaf etdirməyimizi bizə qadağan edə bilməz. Nəticədə, insan kultivasiya məhsuludur.
Christian Jarrett, Lyusya Şirşova, AzLogos
НОЖ