Sevda Sultanova ilə “büsthalterin qadınların həyatındakı rolu”ndan bəhs edən söhbət videomuzdan sonra xeyli adamın qəzəbinə tuş gəldik. Açığı, biz lap əvvəldən linçlənmə riskimizi nəzərə almışdıq, lakin bu qəzəbin LGBT icmasının üzvləri və dəstəkçiləri tərəfindən olacağını ağlımıza gətirməmişdik.
Videodan sonra tanıdığım bir neçə LGBT aktivisti tərəfindən qınanıldım, maraqlısı budur ki, bu şəxslərin xeyli hissəsi feministdir. Həmçinin öz qəzəblərini bizi “TERF” (trans-exclusionary radical feminist) adlandırmaqla göstərdilər. Mənası trans qadınların qadın olmadığını düşünən radikal transfobik feminist deməkdir. Etiraf edim ki, mən bu abbreviaturaya birinci dəfə idi rast gəlirdim və ilk dəfə kimlərsə mənə radikal feminist deyirdi. Bu mövzu ətrafında düşündüm, özümə, tərəfdaşı olduğum ideologiyaya çoxlu suallarım yarandı. Bu yazıda da feminizm nədir, Azərbaycanda özünü necə göstərir, bir feminist mütləq LGBT aktivisti olmalıdırmı, LGBT aktivistlərinin tələbləri nədir və başqa bir neçə özümə verdiyim suallara subyektiv əsaslı cavab tapmağa çalışacam. Ona görə subyektiv əsaslı ki, yazı akademik yazı olmadığı üçün burada feminizmin tarixindən, dalğalarından və qollarından detallı və mənbə göstərərək bəhs etməyəcəm.
Kobud formada ifadə etməliyəmsə, feminizm qadınların öz hüquqları, sosial bərabərliyi uğrunda patriarxatla mübarizə apardığı siyasi ideologiyadır. David McLellan (1995) deyib ki, ideologiya bütün sosial elmlərdə tərifi ən çətin olan anlayışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən, ixtisası sosial elmlərdən birinə aid olan adam kimi, feminist ideologiyanı da bəlkə daha yaxşı tərif edə bilmərəm. Lakin oxucuda sual yarana bilər ki, niyə “siyasi ideologiya”? Çünki feminist hərəkatın ilk dalğası (buna birinci dalğa feminizm də deyilir) məhz qadınların seçib-seçilmə, boşanma və mülkiyyət, təhsil alma kimi hüquqları uğrunda mübarizəsi ilə başlamışdı. Hüquqları qorumaq üçün mövcud olan anlayış qanunlardır. Qanunların dəyişilməsi isə dövlətin siyasətindən asılıdır. Bu səbəbdən də feminizm hərəkatının əsası olan feminizm ideologiyası siyasidir. Yəni qadınlar dövlətdən öz hüquqlarını qorumağı, sosial ayrı-seçkiliyə məruz qalmalarına qəsdən şərait yaratmamağı, hətta bu hallar baş verərsə, tədbir görməyi tələb edir.
– Məsələ qadınlar olduqda, təhsil almaq, evlənmək, boşanmaq kimi hüquqlarda ayrı-seçkilik edilməməlidir.
– Qadınların sosial və siyasi aktivliyi əngəllənməməlidir. Məsələn millət vəkilliyinə namizəd olan xanıma MSK rəsmisi “Niyə namizəd olmusan? Qadınsan, get bozbaşını bişir.” deməməliydi. Deyibsə də, ictimai şəkildə üzr istəməliydi.
– Eyni iş yerində və eyni vəzifədə işləyən qadın kişidən daha az maaş almamalı, daha yüksək iş pilləsinə keçməyə bacarığı, savadı çatdığı halda evlənsə, ana olsa, məsuliyyətlərindən qaçar qorxusu ilə ondan daha zəif namizədi o pilləyə qaldıraraq ona haqsızlıq edilməməlidir.
– Demokratik adlandırılan və “inkişaf etməkdə olan” kateqoriyasına aid edilən ölkənin prezidenti çıxışında “Qadınlarla kişilər arasında fərq qoyulmur. Amma biz ənənəvi cəmiyyətdə yaşayırıq və yaşamalıyıq.” deməməlidir. (Bu çıxışla bağlı nisbətən ətraflı bu yazımdan oxuya bilərsiniz.)
– Bir insan sırf qadın olduğu üçün şəxsi əşya kimi hesab edilib ailənin namus daşıyıcısı olmamalı, seçim və azadlıqlarını məhdudlaşdırmaq məcburiyyətində qalmamalıdır.
– Bir insan axşam qaranlıqda evə gələndə sırf qadın olduğu üçün təcavüz olunmaqdan qorxub əlində, çantasında soyuq silah gəzdirməməli, addımlarını sürətləndirməməlidir.
Nümunələr siyahısını çox uzatmaq olar, bunlar sadəcə xatırlatma idi. Xatırlatmaqda məqsəd odur ki, bu nümunələrdə dövlət passiv və ya aktiv şəkildə qadınların hüquqlarının əlindən alınmasına, tapdalanmasına şərait yaradır, göz yumur. Hətta oxucu düşünə bilər ki, “dövlət sənin məhəllənə girib insanların ağzını bağlamalıdır, ya hər ailə, hər qurum ilə tək-tək danışmalıdır?! Əl çək bu dövlətin yaxasından, insanlarda da günah gör”. Qətiyyətlə bildirirəm ki, əgər bir gün hər şey dövlətin (hakimiyyətin) əlində, idarəsində olmaqdan çıxsa, sosial institutlarla bağlı hakimiyyətdən kənar savadlı, bacarıqlı adamların da söz demə, ideyasını tətbiq etmək şansı olsa, hakimiyyətin yaxasından əl çəkmək olar. Əks təqdirdə, bu gün sosial institutlar yetməzmiş kimi mədəniyyət, incəsənət belə hakimiyyətin monopoliyasındaykən insanlardan bunu tələb etməyə özümdə bir o qədər haqq görmürəm. İnsanımızın tərbiyəsi ailədə, bağçada, məktəbdə, universitetdə, ictimai tualetlərdə, iş yerlərində, ictimai nəqliyyatda, kino və teatr zallarında, sərgilərdə, muzeylərdə formalaşır. Əgər sadaladığım hər şey tək əldən idarə edilirsə, deməli, “kimdir müqəssir?” sualının cavab variantları daha da aydınlanır.
Hazırda Azərbaycanda bu problemləri görüb və haqqını tələb edən bir qrup insan var. Müşahidələrimə əsasən, bu qrupun əksəriyyətini qadınlar təşkil edir. Bu qrupun nümayəndəsi olaraq bilirəm ki, təşkilatlanmağımız, birlik olub tələblərimizi irəli sürməyimiz hələ yeni-yeni formalaşmaqdadır. Yeni formalaşan istənilən şeydə xaosun hökm sürməsi mümkündür, hətta deyərdim, çox halda qaçınılmazdır. Ona görə də bu xaos feminist birlikdə də var. Xaosu yaradan səbəblər kimi dəyərlərin, məqsədlərin və tələblərin konkretləşdirilməməsini nümunə çəkmək olar. Özümə verdiyim suallardan biri də bu idi: bizim dəyərlərimiz, məqsədlərimiz və tələblərimiz nədir? Onlar uğrunda nələr edirik? Strateji plan olaraq nələri gücləndirməli və nələri çıxdaş etməliyik?
Mənə elə gəlir ki, aşağı-yuxarı eyni fikirdə ortaq olan və dəyişiklik üçün zəif də olsa işıq görən adamlar qısa zamanda toplaşa bilər. Lakin toplaşmaq qədər vacib olan ikinci şey toplanıb nə etmək və necə etməkdir. Artıq bu mərhələdə insanlar öz yanaşmalarını ortaya qoyurlar və ortaq qərara gəlmək tələb olunur, həmçinin, dəyərlər, məqsədlər müəyyənləşdirilir. Bizim feminist birliyin, yəqin ki, bu mərhələsidir, ona görə də qarşıdurmalar, anlaşmazlıqlar yarana bilir. Bu dəyərləri və məqsədləri müzakirə etmək üçün çox yaxşı materiallarımız var. Məsələn:
Biz hüquqlarımızın pozulmasında kimi günahkar tuturuq və hüquqlarımızı kimdən tələb edirik?
Bizim insanların sosial şəbəkələrdə tez-tez feministləri birbaşa və ya dolayı yolla “kişi düşməni” adlandırmalarına şahid olmuşuq. Təzə yaranan hərəkata qarşı müqavimətin olması, ona qara yaxmağa, gözdən salmağa çalışmaq çox rastlanan bir şeydir. Lakin istənilən halda hər bir şey təhlil edilsə və “niyə?”ləri tapılsa daha yaxşı olar. Bu halda biz insanların düşünmə üslubunu da öyrənmiş olarıq və bu, bizə insanlarla kommunikasiya üçün yaxşı təcrübə ola bilər.
– İnsanlar bizi niyə kişi düşməni kimi görürlər? Axı biz kişilərlə yox, patriarxatla mübarizə aparırıq.
– Doğrudan biz patriarxatla mübarizə aparırıq? Əgər mübarizə patriarxatladırsa, niyə bir çox halda ifadələrimizdə kişiləri günahlandırırıq? Niyə kişilərin də qadınlar kimi patriarxatın qurbanı olduğunu nəzərə almırıq?
– Kişilər necə patriarxatın qurbanıdır? Azadlıq onlarda, insanlar onların geyiminə, evə saat neçədə gəlib-getməyinə qarışmır; ailələr oğlan uşaqlarına azadlığı ilə bağlı qadınlardakı kimi qadağa qoymur; kişilərin bakirliyi sorğulanmır; xəyanət etsə, adi qarşılanır, uzaqbaşı boşanırlar, amma qısqanclıq zəminində neçə qadın öldürülüb. Bunlar hamısı kişilərə güzəştdir.
– Axı kişi mədəniyyətlə tanışmamış körpə olaraq doğulur, bu şeyləri doğulanda özü ilə gətirmir, ailəsindən öyrənir. Ailəsində də ona bunu öyrədən təkcə babası, atası, qardaşı deyil, eləcə də anası, nənəsi, bacısıdır. Anası, nənəsi, bacısı ki qadındır, niyə belə bir şey öyrədirlər? Niyə onlara özlərindən daha çox imtiyaz verirlər? Həmin ana, nənə harada böyüyüb, onları kim böyüdüb?
Özümə bu şəkildə suallar verəndə günahkar axtarmaq üçün neçə əsr əvvələ – patriarxatın yaranmasına getməli oldum. Burada iki il öncə bitirib kənara qoyduğum qadın kişi münasibətləri üzrə araşdırma aparmış Michelle Perrot, Sylviane Agacinski, Nicole Bacharan və Françoise Heriter-in “La Plus Belle Histoire Des Femmes” (Qadınların Ən Gözəl Tarixi) kitabından bir şey xatırladım. Açıb kitaba yenidən göz atdım. Uzunçuluq etmədən o hissəni sizlərlə də bölüşmək istəyirəm:
“…Kişilərdə qadınları alçaltmaq və müharibə (döyüş) vaxtı onları hər mənada “işğal etmək” istəyi haradan gəlir, nədən qaynaqlanır? Burada qadınlar və kişilər arasındakı hər hansısa rəqabətdən söhbət gedir? Kişilər “uşaq doğmağın yaratdığı möhtəşəm fərqlənmədən” məhrum olduqları üçün qadınlardan qisasmı alırlar? Yoxsa bu kişilər arasındakı mübarizə, düşmən cəbhəsindəki kişiləri məğlub etmək və aşağılamaq arzusudur?”
… Burada kişilər arasında rəqabətdən söhbət gedir. Eyni vəziyyət, qadın sayının bərabər paylanmadığı üçün də keçərlidir. Çoxpartnyorluluğun (ərlik/arvadlıq) geniş yayıldığı cəmiyyətlərdə bəzi kişilər bir qadınla evlənmək üçün uzun müddət gözləmək məcburiyyətində qalırlar, çünki daha güclü, daha zəngin olan digər kişilər birdən çox qadınla evlənmək üstünlüyünə sahibdirlər. Lakin məsələ təkcə bu nüansla qalmır, eləcə də kişilərin seksuallığı digər kişilər tərəfindən özlərinə qarşı təhdidkar və zərərli hesab edilir; buna telegoniya (qadının ilk cinsi münasibət yaşadığı kişiyə aid spermalarının daha sonra cinsi əlaqədə olduğu başqa kişidən doğulan uşaqlar üzərində də təsir gücünün mümkünlüyünü irəli sürən yanaşma) fikirləri ilə bağlı inancları da əlavə etmək lazımdır. Bu səbəbdən təcavüzə məruz qalaraq hamilə qalan qadınlar yaşadıqları cəmiyyət tərəfindən diskriminasiya edilirlər. Digər kişilərin seksuallıqlarının həmin kişi üçün yaratdığı təhlükə özünü cinayət və qadını “yalnız özünə” saxlamaq arzusuyla da biruzə verəcək qədər inkişaf edə bilər.
… Burada kişilərin kişi seksuallığından iyrənməsindən, qoxrxmasından söhbət gedir? “Başqa kişi arvadımın, qızımın, bacımın namusuna göz diksə, o, artıq ləkələnmiş qadın olar, bu halda uzaqlaşdırılması və hətta öldürülməsi lazım gələ bilər” deyə düşünülür?
… Bu vəziyyətdə kişi də ən azı qadın qədər ləkələnir; həm ləkələnmiş, həm də qadın vasitəsilə (üzərindən) təhdid altında qalmış olur. Bunu antropoloji aspektdən analiz edə bilərəm: bu vəziyyət bizim zehnimizdə əvvəlcə yad kimi görünsə də, əslində, bizə elə də uzaq sayılmaz. Qədim cəmiyyətlərdə bir qadının ərindən başqa sevgilisi var idisə, ər sadəcə ləkələnməklə qalmır, həm də özünü təhlükədə hiss edir. Burada vagina daxilində iki gücün qarşılaşmasında söhbət gedir. Bu iki güc bərabər olaraq dəyərləndirilə bilməz, çünki kişilərdən biri rəqibinin varlığından xəbərdar deyil. Xəyanənətə məruz qalan ər bundan xəbərsizdir və bir başqa kişi arvadının bədəninə onun qoyduğu maddə ilə eyni olan maddəni qoyur. Bəzi Afrika cəmiyyətlərində bu iki maddənin qarşılaşması çox təhlükəli hesab olunur: kişilərdən daha zəif olanının bu səbəbdən öləcəyi düşünülür.
… Necə?
… Çünki öz mayesi artıq normal olaraq axa bilməyəcək. Ya çoxalma orqanlarına geri qayıdacaq (çox müxtəlif xəstəliklərin, məsələn fil xəstəliyinin bu səbəblə ortaya çıxdığına inanılır), ya da qan dövranına qoşulacaq və qan tüpürməyə səbəb olacaqdır. Bəzi vərəm faktorları partnyorun sədaqətsizliyi ilə əlaqələndirilir: arvadının vaginasında ərini xəstələndirən maddə yer alır. Burada iki güc, iki kişi arasındakı qarşıdurmadan söhbət gedir; zəif olan münasibətdən xəbərdar olmayan tərəfdir. Sevgili, hətta təcavüzkar isə bilən, xəbərdar olan şəxsdir. Qadın zəif vəziyyətdədir.”
O kitabda çoxlu sualların dərin araşdırmalardan doğan cavabları var. Yuxarıda kitabdan gətirilən statdan da məlum olduğu kimi istənilən davranışın köklü səbəbləri, səbəblərdən doğan qorxuları var. Yəni bu tipli davranışların altında əsrlərlə hökm sürən qorxular var. Burada müqəssir olan ömrü 60-70 il olan kişilər yox, kökü əsrlər əvvələ dayanan qorxulardan qorunmaq üçün yaranan patriarxatdır: kişilər ölməkdən qorxduqları üçün öldürür.
Bunun həll yolu onları günahlandırıb diskriminasiya etmək əvəzinə problemin kökünü göstərib bunla birlikdə mübarizə aparmağa dəvət etmək ola bilər. Çünki həmin şəxslərin özləri də qurbandır. Qorxularının, patriarxatın onlara dayadığı “kişiliyin” qurbanı. Bunu bir az açmaq istəyirəm: məsələn heç kim ağır işlərdə işləməkdən, bunun fonunda yorğun, gözündən yuxu tökülən halda ictimai nəqliyyata minib kiməsə yer verməkdən xüsusi zövq ala bilməz, yəqin ki. Kimsə başqa birini qorumaq üçün özünü könüllü təhlükəyə atmaq istəməz. Kimsə böyük istəklə arvadını işləməyə qoymayıb özü at əvəzi də, eşşək əvəzi də işləməyi istəməz, yəqin ki. Bunların altında köklü qorxular var. Heç bir adamın başqa adamı məcbur etməyə haqqı yoxdur, bunu izah etmək lazımdır, amma sağlam şəkildə.
Patriarxatın dağıdıcı tərəfinə dair başqa nümunə: patriarxatın dağıdıcılığını məktəblərdə, universitetlərdə də hiss edirik. Məsələn riyaziyyat, məntiq, texniki fənnlər, dil dərsləri beyinin sol hissəsi ilə bağlıdır, maskulinlik ehtiva edir, lakin musiqi, rəsm, gimnastika beyinin sağ hissəsinin funksiyanallığına aid olub femminenliyi ehtiva edir. Məktəblər, universitetlər isə texniki fənnlərə, öyrətməyə üstünlük verir, rəsm, rəqs, musiqi arxa planda qalır. Bu, təkcə bizdə deyil, bir avropalı professorun TEDx çıxışını izləmişdim, o da məktəblərdə riyaziyyat və dil biliklərinin rəsm və rəqsdən üstün tuulduğunu demişdi. Niyə üstün tuturlar? Çünki bilik gücdür. Biliklə kəsmək, kastrasiya etmək olur, lakin incəsənət elə deyil, incəsənət birləşdirir, onunla kastrasiya edə bilməzsən. Hətta düşmən olduğun adamla eyni musiqi sədalarının altında oynaya-oynaya bir anlıq düşmənliyi unudub barışa bilərsən, eyni mahnı müxtəlif dəyərləri olan adamları birləşdirə bilər və s. Texniki fənnlər maskulinlik ehtiva edir, çünki gücə ehtiyacı olan maskulinistlikdir, lakin incəsənət femminenlik daşıyıcısıdır. Məktəblər patriarxatın əsarətinə görə bu balansı pozurlar, uşaqların harmoniya ilə böyüməsini yox, güclü, fərqlənən və əzməyi bacaran böyüməsini üstün tuturlar və bundan istər oğlan uşaqları, istərsə də qız uşaqları eyni dərəcədə əziyyət çəkir. Patriarxat hər ikisini qurban edir.
Beynimdəki suallardan digəri bütün femminist aktivistlərin LGBT aktivisti olmağa məcbur olub-olmadığı ilə bağlıdır. Niyə, ümumiyyətlə, məcbur olmaq lazımdır? Niyə insanlar öz düşüncələrini azad ifadə edə bilmirlər? Niyə onlara ad yapışdırılaraq diskriminasiya edilir?
İnsanlar sosial problemlərin həllində maraqlı olub hər hansısa sosial sahədə aktivlik nümayiş etdirə bilərlər. Biz bu adamlara ictimai fəallar və ya aktivistlər deyirik. Adətən, aktivistləri birləşdirən ortaq cəhətlərdən biri ifadə azadlığını müdafiə etməkdir. Çünki ifadə azadlığı olmadığı halda aktivizmin özünə senzura qoyulur. Əgər ifadə azadlığı yoxdursa, aktivistlər problemi işıqlandırmaq üçün məkan tapmırlar və ya fikirlərinə görə təzyiqə məruz qalırlar. Məsələn TV kanallarında siyasi və ya vətəndaş müxalifliyi olan kəslərin fikirləri səsləndirilmir və ya onlara dövlət başçısı tərəfindən aşağılayıcı formada “anti-milli ünsür” kimi adlar qoyulur, hakimiyyətin siyasətinə uyğun davranış olmadıqda həbslər, hədələr və s. əngəlləyici tədbirlər görülür. Bizlər çoxumuz hər hansısa partiyaya üzv olmayan gənc aktivistlər bunlara qarşı çıxırıq, bəyənmirik, hətta bütün bunları barbarlıq adlandırmaqdan çəkinmirik.
Fəqət elə bir an gəlir ki, biz özümüz də eyni şeyi edirik. Bizim düşüncəmizdən, yanaşmamızdan fərqli düşünən adamları aşağılayırıq, diskriminasiya edirik, kasıbın olanından deyib, həbs əvəzinə linçləyirik.
Mən, başda yazdığım konkret mövzu əsasında suala cavab vermək istəyirəm. Bir feminist həm də LGBT aktivist olmağa məcbur deyil. İnsan hüquqlarına hörmət edən adamlar LGBT şəxslərinin (fərd ifadəsi çox işlənsə də, anlayış baxımından yanlışdır) tapdalanan hüquqlarını qorumalıdır. Məsələn heç kim LGBT şəxsinə sözlə, gözlə təcavüz etməməlidir, onların iş tapmasında xüsusi çətinlik olmamalıdır, məclislərdə, yığıncaqlarda diskriminasiya edilməməlidirlər, bir sözlə, fərqləndirilməməlidirlər. Hər kəs başqasının hüquqlarını tapdalamadan istədiyi kimi yaşamaqda azaddır. Kiminsə seks həyatı, geyim tərzi, görünüşü onun diskriminasiya olmasına gətirib çıxarmamalıdır. Əgər kimsə bu düşüncədədirsə, lakin transgender və ya seksual qadını qadın kimi görmürsə, bu, onun öz seçimidir. Heç bir LGBT fərdi həm özü hüquqlarını tələb edib, həm də başqa birinin topluma neqativ çağırışlar etmədən öz fikrini ifadə etməsinə qarşı çıxa bilməz. Çünki LGBT nümayəndələri, adətən, haqlı olaraq heteroseksual normaya qarşı çıxır ki, “norma nədir, mən sənin normanla yaşamağa məcburam?”; eləcə də özləri kimlərdənsə öz seçimlərini norma hesab etməyi tələb edəndə qəribə təzad yaranır. Haqlı olaraq sual verə bilərəm ki, sənin mənim səni və ya məmələrini norma hesab etməyim nəyinə gərəkdir? Əgər sən özünü qadın kimi hiss edirsənsə, kimsə məmədən danışanda niyə “trans” sözünü xüsusi vurğulamağını tələb edirsən? Bu necə təzaddır?!
Əlavə olaraq qeyd edim ki, psixoloji aspektdən baxdıqda, özünü LGBT fərdi olaraq narahat hiss edib, azad iradəsi ilə sənə müraciət edən şəxslərdən başqa heç bir LGBT fərdinin psixoloji vəziyyətini, sağlamlığını sorğulamamalısan. Çünki bu, cəmiyyətin düşündüyü kimi xəstəlik deyil. Hətta bütün insanlar təbiət etibarilə biseksualdır, sadəcə cəmiyyət onları məcbur şəkildə heteroseksual qəlibinə salır. Psixoloji narahatlıq məsələsinə gəldikdə, radikal olan istənilən seksualın (homo, hetero və s.) psixoanalitik “кушетка”-ya ehtiyacı var.
İnsanlar müxtəlif biliklərindən dolayı müxtəlif əqli nəticələr çıxararaq, fərqli qənaətlərə gələ bilərlər. Bu qənaətlər özündə topluma kiməsə zərər vermək yönündə çağırış, nifrət nitqi ehtiva etmirsə, kimsə bu ifadə azalığını məhdudlaşdırmamalıdır, uzağı dinləmək istəmədikdə iqnor etmək olar. İnsanları sevməyi bacarmayanda ən azından zədələməməyi, zəhərləməməyi öyrənməliyik, əks təqdirdə toksik nifrətimiz hər yeri çirkləndirəcək.
