Real Əhvalat

Müsəlman mədəniyyəti olan ölkələrdə qadınların dramatik və faciəli taleyi haqqında çox yazılıb. Hüquqi bərabərsizlik, ailədə zorakılıq, gəlinlərin qaçırılması və sosial ayrı-seçkilik haqqında çox yazırlar… Lakin Sovet keçmişi ilə Azərbaycan bir növ dünyəvi ölkədir. Burada qadınların hüquq bərabərliyi qanunvericilik səviyyəsində müəyyən edilib və qadınların və analığın müdafiəsi üzrə çoxlu proqramlar mövcuddur. Qadınlar təhsilə və işə real giriş əldə edirlər. Yuxarıda sadalanan faciələrin hamısı (gəlinin qaçırılması və s.) epizodik xarakter daşıyır. Amma, hər halda, bizim müasir Azərbaycanda qadın olmaq asan deyil. Üçüncü minillikdə Bakıda orta səviyyəli bir qadın necə yaşayır?

Mən ümumazərbaycan problemləri üzrə seminarlarda tanış olduğum bir qadının hekayəsini bölüşmək istəyirəm və düşünürəm ki, onun taleyi müasir Bakıdakı qadınlar üçün o qədər də az rastlanılan deyil.

Zeynəb (həmsöhbətimin adı belədir) əvvəlcə özü haqqında çox az danışdı, yad insanlarla dərdləşməyə öyrəncəli deyilik. Lakin vaxt keçdikcə biz dostlaşdıq və daha səmimi olduq. Onun icazəsi ilə mənimlə bölüşdüyü bir çox şeyi (ancaq hamısını deyil) burada sizinlə bölüşəcəyəm.

Zeynəb ailədə üçüncü uşaq idi. Daha sonra ona aydın olmuşdu ki, onun doğulması arzu olunan deyildi, valideynləri oğlan uşağı gözləyirdilər, ailədə artıq iki qız var idi. O, atasını qıcıqlandırırdı, özü də bunun fərqində idi. Ancaq o ən azından Bəsti və Kifayət kimi biabırçı adlardan biri ona verilmədiyi üçün məmnun idi.

Ağır doğuşdan sonra yenicə özünə gələn ana yenidən hamilə qaldı, oğul sahibi olmaq ümidini itirsə belə atası bu məsələdə təkid etmişdi. Xoşbəxtlikdən bir oğlan uşağı doğuldu. Atanın sevincinin həddi-hüdudu yox idi. O, möhtəşəm bir şənlik təşkil etdi, borca girdi, amma bu  xoşbəxt hadisəni təntənəli şəkildə qeyd etdi. Qızların doğulması bu şəkildə qeyd edilməmişdi. Sonralar valideynlərin, xüsusilə də atanın uşaqlara olan münasibəti kəskin şəkildə fərqlənirdi. Oğullarını ərköyün böyüdürdülər, onun şıltaqlıqlarına göz yumurdular, qızları isə ciddi tərzdə saxladılar, evdə işləməyə məcbur etdilər.

Böyüdükcə qızlara nəzarət yalnız valideynlər tərəfindən deyil, qardaş tərəfindən də güclənmişdi. Qardaşına çox şeyə icazə verilirdi, o, dostları ilə çox vaxt keçirə bilər, evə gec gələ bilərdi və s., qızlara isə qonaq getməyə, oğlan sinif yoldaşları ilə telefonda uzun-uzadı danışıqlara icazə verilmirdi.

Zeynəb orta məktəbi bitirmişdi. O, çalışqan bir şagird idi və oxumağı çox sevirdi, sinifdə bir oğlandan xoşlanırdı, simpatiyası qarşılıqlı idi. Oğlan söhbət etmək üçün vaxt tapa biləndə tez-tez gələcəkdəki peşəsi – geoloq haqqında danışmağı sevərdi. Aralarındakı söhbətdən təsirlənərək Zeynəb də geoloq olmaq istəyirdi. Zeynəbi peşənin özü və təhsil aldığı müddətdə oğlanın yanında olmaq fürsəti maraqlandırırdı. Onlara görüşməyə icazə verilməzdi və ailə qurmaq fikri onlar üçün tez idi. Lakin evdəkilər onun geoloq olmaq istəyinin qarşısını aldılar. Valideynləri bunun qadın peşəsi olmadığını fikirləşirdilər. Tibb və Pedaqoji İnstitutlar arasında seçim təklif edilmişdi. Zeynəb geologiyaya yaxın Coğrafiya ixtisasını seçmiş və Pedaqoji instituta daxil olmuşdu.

O, institutdan sonra məktəbdə işləməyə başladı. Bacıları artıq uzaq qohumları ilə evləndirilmişdi, indi də Zeynəbi təngə gətirmişdilər. Mənzil yalnız qardaşına – sevilən və arzulanan oğula qalmalı idi. Zeynəbin işlədiyi məktəbin kollektivi qadınlardan ibarət idi, yeganə kişi isə bu yaxınlarda institutu bitirmiş gənc bir bədən tərbiyəsi müəllimi idi. O, Zeynəbə diqqət göstərməyə başladı, ona qayğı göstərmək üçün bayramlarda gül verdi və ailə qurmaq istədiyini göstərdi. Zeynəb onu o qədər də sevmirdi, amma evdəkilərin evliliyi daim yada salması onu o qədər təngə gətirmişdi  ki, bədən tərbiyəsi müəlliminə ərə getməyə razılıq verdi.

Toydan sonra ərinin onunla münasibətləri pisləşməyə başladı — həmişə ona yersiz irad tuturdu, birlikdə yaşadığı qaynanası da həyatını zəhərə çevirmişdi. Hamiləlik ağır keçdi. Onun vəziyyətini nəzərə almırdılar və bir gün əri onun hamiləliyi dövründə hətta sifətinə də vurmuşdu.

Qızının doğulmasından sonra bu ailədə Zeynəbin durumu dözülməz olur. Ər heç nəyə kömək etmirdi, uşağın qışqırıqlarına qıcıqlanırdı, evə gec gəlirdi, demək olar ki, pul verməyib gizlədirdi. Ən pisi isə əri onu başqa qadınlarla müqayisə etməyə, ələ salmağa başlamışdı. Zeynəb heç qısqanmırdı, sadəcə dinclik, özünə qarşı insani münasibətlər istəyirdi. Amma görünür ərinə bu kifayət etmirdi. O hətta Zeynəbi ələ salmağa başladı. Ona zənglər gəlirdi, Zeynəbi telefona çağırır və qadınların ona söylədiyi kompliment və məhəbbət sözlərini ona dinlədirdi. Bu onun üçün alçaldıcı idi, boşanmağa qərar verdi. Ancaq evdə və iş yerində boşanmaq haqqında gedən qınayıcı söhbətlər onu bu addımı atmaqdan saxladı. Boşanma həm onun, həm də valideynlərinin ailəsi üçün rüsvayçılıq, ləkə sayılırdı və bu, gələcəkdə Zeynəbin qızının taleyinə təsir göstərə bilərdi (hərçənd deyirlər ki, indi bu, böyük problem olmazdı). Amma bədbəxt bir hadisə onun köməyi oldu. Onların qonşusu toydan bir il sonra ərinin və qayınatasının zülmünə dözməyərək üçüncü mərtəbədən özünü atdı və öldü. Valideynləri ona ata evinə qayıtmağı qadağan etmişdilər.

Bu hadisədən sonra Zeynəbin valideynləri yumşaldılar. Onlar qızları üçün belə bir son istəmirdi, nə də olmasa, öz aləmlərində onu sevirdilər.

Zeynəbin gedişi ərini o qədər də kədərləndirmədi, o hətta Zeynəbin gedişinin qarşısını almağa cəhd də göstərmədi, gələcəkdə övladı ilə görüşmək belə da istəmədi və maddi olaraq da qətiyyən kömək etmirdi.

Zeynəb valideynləri ilə yaşamağa başladı. Qardaşı da ailəsi ilə birlikdə orada yaşayırdı, əlbəttə, bu çətin idi. Amma tezliklə onun bəxti gətirdi, qardaşı pul qazanmaq üçün bütün ailəsini özü ilə apararaq başqa bir şəhərə köçdü…

Evdəkilər boşanmanı bir şəkildə qəbul etsələr də qohumlar, qonşular, işçilər ona münasibətini açıq şəkildə dəyişdilər, xüsusilə də əmisi buna çalışdı. Onunla quru danışmağa başladı, bacıları ilə daha mehriban idi, onları qonaq dəvət edir, amma Zeynəbi nəzərə almırdı. Əməkdaşlar isə boş vaxtlarında ailə işləri ilə bağlı hər hansı məişət məsələlərini müzakirə edir, nikah naminə öz ləyaqətini qurban vermək istəməyən qadınları qınamağa başlayırdılar. Onlar onun ailə vəziyyətini təqdir etmirdi, bəziləri hətta daha tərbiyəsiz və pərvazsız idi (məktəbdə belə pedaqoqlar var idi), hətta onu təhqir edə bilərdilər. Bundan başqa, Zeynəb üçün boşanmış valideynləri olan qızının öz ailəsini qurmağının çətin olacağını  eşitmək də xoş deyildi. Şəhərdə bir çoxları anaları boşanmış qızlarla – xüsusilə də əgər ata öz uşağı ilə əlaqə saxlamırdısa – qohum olmaq istəmirdilər. Belə anaların namusu şübhə altında idi. Amma eyni zamanda, müdiriyyət bir müəllim kimi ondan razı idi və heç bir şey onun işinə mane olmadı.

Ancaq rəfiqəsi – sinif yoldaşı bu mənada daha şansız idi. O atasını erkən itirmişdi, gənc yaşda ağır bir xəstəlikdən ölmüşdü və Gülnaz iki uşağını özü böyütmüşdü. Uşaqları ali təhsil almamışdılar. Gülnaz xüsusi bir ixtisas tələb etməyən bir işə düzəlmək qərarına gəldi, problemlər var idi – kişi işçilər ona sataşmağa başladılar, onun üçün qəbuledilməz şərtlər qoyurdular. Bərbərlik sənətini öyrənməli və bir qadın salonunda işə başlamalıydı. Qazanc az idi, amma kişilər tərəfindən heç bir sataşma yox idi, komanda qadın idi.

Zeynəb hələ də işləyirdi, repetitorluqla məşğul olurdu. Ancaq taleyinin yoluna qoyulmasından, yenidən evlilikdən söhbət gedə bilməzdi. Bu onun üçün qeyri-real görünürdü. Əgər bu baş versəydi, bəzi insanların münasibətləri daha da pisləşərdi – boşanmış qadınlara olduğu kimi yenidən nikahlara da pis baxırdılar.

O vaxt atası vəfat etdi və Zeynəb tez-tez xəstələnən anası ilə yaşamağa başladı. Qızı böyüdü və xaricdə təhsil almaq istəyirdi. Zeynəb repetitorluqdan qazandıqları ilə qızının arzusunu həyata keçirmək imkanı əldə etmişdi. Qızını xaricə oxumağa göndərən rəfiqəsindən ilhamlanan Zeynəb qızına getməyə icazə verdi.

Qızı universitetə daxil oldu və orada başqa bir ölkənin vətəndaşı və əlbəttə ki, başqa bir millətdən olan tələbə ilə tanış oldu. Onlar evlənməyə qərar verdilər. Məhz bu məsələdə Zeynəb razılıq verməli idi. 10-20 il bundan əvvəl belə nikahlar çox az idi. İnsanlar bu barədə dedi-qodu edir, qınayır və hətta valideynlərə başsağlığı verirdilər. Lakin Zeynəb standartlara uyğun həmyerlisi ilə uğursuz izdivacını xatırlayıb, bu nikaha xeyir-dua verməyi qərara aldı. Axı, dünya böyükdür. Bəlkə, qızının ölkədən kənarda daha çox bəxti gətirəcək? Yeri gəlmişkən, artıq cəmiyyət xarici vətəndaşlarla evliliyi qınamır. İnsanlar dəyişirdilər və ya bununla barışırdılar, ya da əmin olurdular ki, qızlarımız xaricdə daha yaxşı yaşaya bilirlər…

Nişan və toy oldu. Qızın orada daha xoşbəxt idi. Onun ailəsində hər şey yolunda idi. Zeynəbin qızına görə içi rahat idi. O, qızı ilə yaşamaq üçün ölkəni tərk edərdi, amma xəstə anası var idi. Yaşlı valideynləri tək qoyub öz istəklərinin arxasınca getmək bizim mədəniyyətimizdə çox böyük alçaqlıq hesab olunurdu və özü özlüyündə bu davranışa icazə verə bilməzdi. Onun bacıları uzaqda yaşayırdı və ərləri onlara analarının yanına getməyə könülsüz icazə verirdilər. Zeynəb həmişə anasının yanımda olub və anası sadəcə ona alışıb.

Yenidən evlilikdən söhbət gedə bilməzdi. O, evə ər gətirmək istəmirdi, anasını da tərk edə bilməzdi. Bundan əlavə, əgər o yenidən evlənsə, bu çoxlu dedi-qodulara səbəb olacaqdı, Zeynəb isə daha buna dözə bilməzdi. O bu cəmiyyətdən bezmişdi, qocaldıqda tənhalıq mənzərəsi onu qorxuya salsa da, o, tək qalmaq istəyirdi… O bu gün necə yaşayır? Normal şəkildə, sərbəst, ləyaqətlə yaşayır. Bəzən xaricdə qızını ziyarət edir, anasının qayğısına qalır. Bacılarla, köhnə və yeni dostlarla əlaqə saxlayır. Həyat davam edir. Əgər onun gəncliyinin, uğursuz evliliyinin xatirələri olmasaydı hər şey daha gözəl olardi olardı. Heç də bütün yaralar tamamilə sağalmır…

Lalə Fərəcova