Ermənistan hökuməti 2020-ci ilin sonlarında bəyan etmişdi ki, “Metsamor” atom elektrik stansiyası əsaslı yenidənqurma məqsədilə 2021-ci ildə beş aylığına bağlanacaq. Bundan qısa müddət sonra, AB “beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş nüvə təhlükəsizliyi standartlarına tam cavab verəcək şəkildə yenilənə bilməyəcəyinə görə” Ermənistanı bu qapanmanın həmişəlik olmasına çağırdı.
“Metsamor”da baş verə biləcək böyük nüvə və ya radiasiya qəzası təkcə Ermənistan xalqını deyil, həm də qonşu Türkiyə, Gürcüstan, Azərbaycan, İran, Rusiya vətəndaşlarına və Cənubi Avropaya da öz təsirini göstərəcək. Bundan başqa, nəzərə alsaq ki, Ermənistan stansiyadakı elektrik enerjisinin yarıdan çoxunu İrana ixrac edir, “Metsamor”u istismar etmədən də öz enerji tələbatını ödəyə bilər. Əlavə olaraq, istilik elektrik stansiyaları və alternativ enerji ehtiyatları ölkə daxilində istifadə etdikləri nüvə enerjisini əvəzləyə bilər. “Metsamor” hətta Ermənistanın elan etdiyi enerji müstəqilliyi hədəfinə çatmağına da kömək etmir, çünki Ermənistanın əsas enerji tədarükçüsü olan Rusiya bu ölkəni həm təbii qazın böyük bir hissəsi ilə, həm də nüvə yanacağı və stansiyası üçün xüsusi texnika ilə təmin edir. Lakin bu arqumentlərin heç biri keçmişdə Ermənistanı “Metsamor”u bağlamağa təhrik etməmişdir.
Bəs indi işə yarayacaq bir arqument varmı?
AB son hadisələr fonunda Ermənistanı bağlanma barədə düşünməyə təşviq edə bilər. Müharibədən sonrakı avtomobil, dəmir yolu və enerjiyə dair inkişaf planları, Ermənistan və Azərbaycan arasında baş verən son münaqişədən sonra Cənubi Qafqaz regionunda ticarət və nəqliyyat əlaqələrini canlandırmalıdır. Yeni infrastruktur və maliyyələşmə Ermənistana daha yeni, daha təhlükəsiz və daha çeşidli enerji təchizatı üçün yeni bir fürsət təqdim edir. Ermənistan “Metsamor”u bağlamaqla təkcə öz vətəndaşlarının və qonşu ölkələrin təhlükəsizliyinə töhfə vermiş olmayacaq, həm də Cənubi Qafqazda sülhün möhkəmləndirəcək.
“Metsamor” atom elektrik stansiyası. “Metsamor” Ermənistanın paytaxtı İrəvana bitişik əsas seysmik zonada və Ermənistan-Türkiyə sərhəddi yaxınlığında yerləşir. Sovet dövründə inşa edilmiş stansiya iki ədəd 400 meqavatlıq reaktordan ibarət idi. “Blok-1” 1977-də istifadə edilməyə başlanmışdır. Hər iki blok “Çernobıl hadisəsi”ndən və 1988-də Ermənistanda 25000 insanın ölümü ilə nəticələnən Spitak zəlzələsindən sonra, 1989-da Sovet rəhbərliyi tərəfindən bağlandı. Ermənistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra “Metsamor Blok-2” Rusiyanın maliyyə tekniki dəstəyilə 1995-də 375 meqavatt enerji gücü ilə yenidən işə salındı. Stansiyanın əsas istismar müddəti 2016-da başa çatsa da, İrəvan bu müddəti 2021-ci ilədək uzatdı və 2020-nin sonlarında stansiyanın istismar müddətini bir müddət də uzatma niyyətində olduğunu bəyan etdi. “Blok-1” isə hələ də bağlıdır.
Bütün müasir reaktorların tələbi olan qoruyucu təbəqəsi olmayan “Metsamor” sovet dövründə fəaliyyət göstərən son beş reaktorlardan biridir. (Qoruyucu təbəqəsi olmayan qalan reaktorlar Rusiyada yerləşir.) “Metsamor” üçün nüvə yanacağı erməni ictimaiyyətinə və regional aviasiya təşkilatlarına xüsusi bir açıqlama verilmədən Rusiyadan gətirilir. Bunun əksinə olaraq, mümkün qəzanın təsirini minimuma endirmək üçün dünyanın nüvə yanacağının əksəriyyəti dəniz və ya dəmir yolu ilə çatdırılır. “Metsamor Blok-2”-nin yenidən istismara verilməsindən bəri, reaktorun istifadə edilən nüvə yanacağı yerində qalmışdır. Ermənistanın o zamankı Energetika nazirinin müavini Areq Qalstyan 2004-də nüvə yanacağının hava yoluyla göndərilməsi barədə təfərrüatların “xalqı təşvişə salmamaq” üçün gizli qaldığını söyləmişdi.
Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinə görə, 1995-də yenidən istismara verilməsindən bu yana, “Metsamor” AES azsaylı təhlükəsizlik yenilənməsinə getmiş, bununla bərabər, onlarla təhlükəsizlik hadisəsinə də məruz qalmışdır. Ermənistnın Ərazi və İdarəetmə İnfrastrukturu nazirinin müavini, enerji sektoruna nəzarət edən Akop Vardyan “Metsamor” AES-də modernləşmə işlərinin qrafikdən geri qalmasına səbəb kimi erməni mühəndislərinin nüvə stansiyalarının inşası və təmiri ilə bağlı “ciddi təcrübə çatışmazlığı” olması ilə əsaslandırdı.
“Metsamor” AES-də baş verəcək mümkün nüvə və ya radiasiya qəzası paytaxta yaxın olmasına görə yalnız Ermənistan əhalisinin əksəriyyətini deyil, həmçinin yaxın ölkələrin bir çox vətəndaşlarına da öz təsirini göstərəcək. Bundan əlavə, Araz çayına tökülən Metsamor çayı üzərində yerləşən stansiyada meydana gələcək hər hansı qəza və ya sızıntı çayın Azərbaycan və İrandakı yatağına ziyan verəcək.
AB “Metsamor”u bağlamağa səy göstərir
AB 1990-cı illərin sonlarından bəri, AB-də yerləşən bir neçəsi də daxil olmaqla, təhlükəli hesab etdiyi AES-lərin bağlanmasına yönələn proqram çərçivəsində Ermənistanı dəfələrlə “Metsamor”u bağlamağa səslənmişdir. Faktiki olaraq, Litva, Bolqarıstan və Slovakiya AB-yə üzvlük şərti kimi öz AES-lərini bağlamağa razılıq verdi.
Ermənistan 1998-də AB ilə bağladığı sazişin bir hissəsi olaraq, 2004-ə qədər “Metsamor” AES-i bağlamaq barədə razılığa gəldi. AB, hətta Ermənistana stansiyanı bağlamaq və alternativ enerji təchizatı tapmaq üçün vəsaitlə təmin etmişdi. Beləki, Ermənistanın enerji sektorunu dəyişdirmək üçün bu vəsaitdən istifadə etməməsi AB-nin 2005-də bu ölkəyə kreditlərin verilməsini dondurmasına səbəb oldu. AB-nin həmin dövrdəki erməni nümayəndə heyətinin rəhbəri Aleksis Lober “AES-lər yüksək aktiv seysmik zonalarda tikilməlidir. Bu stansiya bütün region üçün təhlükədir, biz bunu mümkün qədər tez bağlamalıyıq” deyərək qapanmanın vacibliyini vurğulamışdı.
Bənzər formada, 2006-dakı “Avropa Birliyi Qonşuluq Siyasəti” ilə əlaqədar Ermənistanın fəaliyyət planı və 2017-dəki “AB-Ermənistan Çoxtərəfli və Genişləndirilmiş Tərəfdaşlıq Sazişi” də daxil olmaqla, AB və Ermənistan arasında bağlanmış sonrakı əməkdaşlıq müqavilələri “Metsamor” AES-in bağlanmasını və ya istismardan çıxarılmasını planlaşdırırdı. “Avropa Birliyi Qonşuluq Siyasəti” həmçinin radioaktiv tullantıların istismardan çıxarılması və idarə olunması üçün texniki yardım göstərmişdir. Bu sazişi imzalamadan öncə Ermənistanın Ticarət və İqtisadi İnkişaf naziri Karen Çişmarityan “Metsamor” AES-in bağlanmasının Ermənistanın AB ilə əlaqəsini dərinləşdirmək üçün bir şərt olduğunu açıq şəkildə bəyan etmişdi. Ermənistan bu sazişi imzaladı və 2007-də rəsmi olaraq istismardan çıxarılma planını qəbul etdi. “Metsamor” AES istismarını hələ də davam etdirir.
AB “Avropa Birliyi Qonşuluq Siyasəti”-nin, demək olar, hər rəsmi hesabatında Ermənistanın “Metsamor” AES-i bağlamaq istəyini vurğulayır. Məsələn, 2011-də “Avropa Birliyinin Qonşuluq Siyasətinin Ölkələrin İnkişaf Hesabatı”-nda Ermənistan bəyan edir: “AB beynəlxalq səviyyədə tanınmış nüvə təhlükəsizliyi standartlarına uyğunlaşdıra bilməyəcəyinə görə “Metsamor” AES-in ən qısa zamanda bağlamasını tələb etməyə davam edir”.
Bununla bərabər, Ermənistan stansiyanın bağlanması və istismardan çıxarılması məqsədilə AB ilə müxtəlif sazişlər imzalamasına baxmayaraq, reaktorun ömrünü uzatmaq üçün Rusiya ilə başqa sazişlər də müzakirə edirdi. Bundan sonra, Ermənistan hökuməti “Metsamor” AES-in istismarını 2014-ün martınadək uzatdı. Daha sonra, sözügedən 2017-ci il “Tərəfdaşlıq Sazişi”-ndə Ermənistanın o dövrkü prezidenti Serj Sarkisyan, sazişdəki açıq öhdəliyə baxmayaraq AB ilə sazişin “Metsamor” AES-in bağlanmasını tələb etmədiyini bildirdi.
Avropa Komissiyasının AB-nin mövqeyinin yenidən təsdiqləndiyi 2020 dekabrına gələk: “Metsamorda yerləşən AES beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş nüvə təhlükəsizliyi standartlarına tam cavab verəcək şəkildə yenilənən bilməz və bu səbəblə daha yaxın və təhlükəsizlik şəkildə istismardan çıxarılmasını tələb edir. Ermənistanın enerji təhlükəsizliyi və dayanıqlı inkişaf şərtlərini təmin etmək zərurətini nəzərə alaraq, bu məsələni həll etmək üçün sürətli yol xəritəsi və ya fəaliyyət planı qəbul etmək lazımdır”.
Ermənistanın enerji təhlükəsizliyi “Metsamor”un bağlanmasına imkan verir
Ermənistanın nisbətən kiçik elektrik istehlakına sahib unikal enerji bazarı var və elektrik enerjisinin böyük bir qismini İrana ixrac edir. Ermənistanın enerjisinə olan ehtiyacını azaltmaq və “Metsamor”-un istehsalına əvəzləyici tapmaq üçün bir neçə variant var, yəni, Ermənistan AES-i bağlaya və hələ də əhalisi üçün etibarlı enerji təmin edə bilər.
Ermənistandakı enerjinin böyük hissəsi yaşayış üçün və nəqliyyatda istifadə olunur, bunun yalnız 15%-i sənayedə istehlak olunur. Ermənilər əsasən ölkənin enerji istehlakının 65%-i olan təbii qazdan istifadə edir. Ermənistanın nisbətən mülayim yay ayları isinmək üçün nisbətən daha az enerjiyə ehtiyac olduğunu göstərir. Nəticədə, ölkənin adambaşına düşən enerji istehlakı Avropanın istehlakının yarısından azdır.
Ermənistanın AES’i bağlamadan da öz enerji tələbatını güvənli şəkildə təmin edə bilər. Bügün Ermənistan “Metsamor” AES-dəki enerjinin təxminən yarısını qonşu İrana ixrac edir. Bu ixracın sona çatması halında, qalan daxili tələbatı əlavə bir istilik elektrik stansiyası tikməklə ödəmək olar.
Erməni rəsmiləri enerji müstəqilliyini “Metsamor”un davam edən fəaliyyəti üçün əsas motivasiya olaraq vurğulayırlar. Onlar Rusiyanın bütün yanacağını təmin etdiyini və ya stansiyanın ən mürəkkəb işinin Rusiya dövlət qurumlarının rəhbərliyi tərəfindən həyata keçirildiyini nəzərə almadan, məhsulu yerli istehsal enerjisi kimi təsnifatlandırırlar. Eyni zamanda, təbii qazının 80%-dən çoxunu Rusiyadan idxal etməsi və “Metsamor” AES-i açıq saxlayan rus enerji şirkəti “Qazprom”-un bu ölkənin qaz şəbəkəsinə sahib olması, Ermənistanın Moskvadan az deyil, daha çox asılılığını göstərir. Faktiki olaraq, Ermənistan öz enerji təhlükəsizliyini, enerji təchizatçılarını və tədarükünü şaxələndirməklə yaxşılaşdıra bilər. Yeni istilik stansiyası, maye yanacağa (ağır neft və dizel kimi) və ya kömürə sürətli keçid edərək ikili yanacaq gücünə sahib ola bilər, bununla da təbii qazdan asılılığını azalda bilər. Ermənistan bundan sonra yanacaq və kömürü ehtiyatı yığa bilər və elektrik təchizatında ciddi fasilələr olmadan sürətlə yığılmış enerjiyə keçə bilər. Ermənistan hidroelektrik enerjisini artırmaq imkanına malikdir.
Ermənistan böyük enerji effektivliyi ilə enerji istehlakını əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Üstəlik, Ermənistanın enerji tələbatı 2021-də azalacaq, çünki 2020-nin sonunadək elektrik və qazla təmin etdiyi qonşu Azərbaycan ərazilərinə 2020 müharibəsi ilə nəzarəti itirdi.
Regional sülh təşəbbüsü yeni enerji ticarətinə imkan yaradır
AB qarşısında nüvə stansiyasının bağlanmasına dair öhdəliklərlərinə baxmayaraq, Ermənistan AES saxlamağı və təkmilləşdirməyi planlaşdırır. Ermənistanın 2040-cı il üçün qəbul etdiyi “Enerji sektorunun inkişafına dair Strateji Proqramı”-nda bəyan edilir ki, “hökumət AES-i ölkənin istehsal gücündə saxlamağa sadiq qalacaq”. Müasir təhlükəsizlik tədbirlərinin olmasına və ölkə əhalisinin üçdə birinə yaxın olmasına baxmayaraq, Ermənistan daxilində stansiyanın bağlanmasına qarşı çox az ictimai etiraz var. Erməni rəsmiləri, gerçəkdə, Cənubi Qafqazda AES idarə edən yeganə ölkə olmanın milli qürurunu tez-tez dilə gətirirlər. Maliyyə faktoru da, güman ki, burada öz rolunu oynayır. AES-dəki əsas xərclər inşasına və istismardan çıxarılmasına gedir, yanacaq daxil olmaqla, istismar xərcləri nisbətən azdır. Rusiya da bir çox xərcləri qarşılamaq üçün Ermənistana kreditlər verir.
“Metsamor” AES-in bağlanmasının planlaşdırıldığı 2021-in beş ayı ərzində AB Ermənistana stansiyanı tamamilə qapadılma öhdəliklərini xatırlatmaq üçün fürsət əldə edə bilər. Modernləşdirməyə investisiya qoymaq əvəzinə, Ermənistan bu vəsaiti əlavə bir istilik stansiyası tikməyə yönəldə bilər. Bu, regiondakı insanları qoruyacaq və yeni avtomobil və dəmir yolları əlaqələrini və potensial enerji ticarətini əhatə edən müharibədən sonrakı sülh prosesini gücləndirəcək. Belə bir cəhd Ermənistan və Azərbaycan nümayəndələri də daxil olmaqla regional əməkdaşlığı ehtiva edəcək.
Regiondakı yeni avtomobil və dəmir yolları, eləcə də potensial yeni enerji boru xətləri vasitəsilə Ermənistan enerji təchizatı mənbələrini şaxələndirə bilər. Məsələn, planlanan yeni dəmir yolları şəbəkəsi Ermənistanın təbii qazla işləyən istehsalına ehtiyat kimi yığa biləcək yanacaq və kömürü idxal etməyə imkan verəcək. Həmin artan tədarük və mənbələrin müxtəlifliyi ilə Ermənistan əslində enerji təhlükəsizliyini artırmış olacaq. Sonda, “Metsamor” AES-in bağlanması ermənilərin və avropalı qonşularının fiziki təhlükəsizliyini yaxşılaşdırmaqla bərabər, Ermənistanın enerji təhlükəsizliyini də təkmilləşdirə bilər.
AB, ən azından, Ermənistandan “Metsamor” stansiyasındakı sızmalar və ya qəzalar barədə qonşularına və AB-nin Brüsseldəki qərargahına məlumat verəcək bir erkən xəbərdarlıq sistemini qurmağı tələb etməlidir. AB, ATƏT-in Minsk Qrupu, ABŞ Dövlət Departamenti və ABŞ-ın İrəvandakı səfirliyi bu prosesi maliyyələşdirə və dəstəkləyə bilər.
Yaponiyada baş verən “Fukuşima Dayiçi” nüvə fəlakətindən sonra Almaniya və AB-nin digər aparıcı dövlətləri nüvə enerjisinin istehsalını dayandırdılar. AB, həmçinin, yeni üzvləri arasında Sovet dövründəki təhlükəli stansiyaların bağlanmasına da nail oldu. Bundan başqa, qonşuluqdakı problemli stansiyalar fəaliyyət göstərdikdə AB vətəndaşları təhlükə altında qalırlar. AB hal-hazırda regional əməkdaşlığı gücləndirərək bu təhlükələrdən birini aradan qaldırmaq fürsətinə sahibdir, bir şərtlə ki, Ermənistanı “Metsamor” AES-i tamamilə bağlamaq leyhinə təmir planlarından vaz keçməyə inandıra bilsə.
Brenda Şaffer
thebulletin.org
Tərcümə: Elmar Namaz