Luis Bunüel (1900-1983) — dünya kinosunun ən böyük ustadlarından biridir. “Mənim son nəfəsim” adlı bu kitabda rejissorun xatirələri toplanıb. Kitabda Bunüelin öz dövrünün nəhəng sənətkarları Federiko Qarsia Lorka, Salvador Dali, Lui Araqon, Pol Elüar, Pablo Pikasso, Çarli Çaplin, Sergey Eyzenşteyn və başqaları ilə görüşləri barədə xatirələr də geniş yer tutur. Eyni zamanda, oxucu, İspaniyada rejissorun şəxsən şahidi və iştirakçısı olduğu vətəndaş müharibəsi barədə hekayə ilə tanış olur. Xatirələrdə oxucunu heyran edən cəhətlərdən biri də, müəllifin özü, öz natamamlıq və zəiflikləri ilə bağlı göstərdiyi amansız səmimiyyətidir.
Yaddaş
Ömrünün son illərini yaşayanda, anam yavaş-yavaş yaddaşını itirirdi. Onun qardaşlarımla birlikdə yaşadığı Saraqosaya səfər eləyəndə, arabir anama illüstrasiyalı jurnallar verirdim. O, jurnalı alıb, birinci səhifəsindən axırıncıya qədər diqqətlə vərəqləyirdi. Sonra anamdan jurnalı alıb, təzə jurnal kimi, ona bir də verirdim. Anam eyni maraqla oxumağa başlayırdı.
Tədricən anamın huşu o qədər korlandı ki, daha uşaqlarını tanımır, adlarımızı yadına sala bilmir, özünün belə kim olduğunu xatırlamırdı. Məsələn, mən onun otağına girib, üzündən öpürdüm, onunla bir az vaxt keçirirdim, baxırdım ki, fiziki olaraq, anam öz yaşına görə pis qalmayıb, o yaşa görə yetərincə çevik, təravətliydi. Otaqdan çıxır, bir də qayıdırdım, anam məni ilk dəfə görürmüş kimi qarşılayır, təklif edirdi ki, oturum və adımı soruşurdu.
Saraqosa kollecində oxuyanda, mən bütün ispan krallarının, bütün Avropa dövlətlərinin ərazisini və əhali sayını əzbərdən deyə bilərdim, ümumiyyətlə, beynimdə xeyli mənasız məlumat saxlayırdım. Belə mexaniki yaddaş nümayişi, adətən, kolleclərdə gülüş hədəfi olur. İspaniyada belə şagirdlərə “memorion”, “əzbərçi” deyib, ələ salırlar. Özümün də məhz o əzbərçilərdən olduğuma baxmayaraq, belə yaddaş çalışmalarına həmişə ironiya ilə yanaşmışam.
Amma zaman keçdikcə, cavanlıqda ələ salınan bu vərdiş əməlli-başlı faydalı olmağa başlayır. Xatirələr adama hesabat vermədən, səliqəsiz şəkildə üst-üstə yığılır və gün gəlir, biz dostlarımızdan ya qohumlarımızdan kiminsə adını yada salmaq üçün əməlli-başlı əziyyət çəkməli oluruq. Baxırıq ki, unutmuşuq onu. Hərdən tanış bir sözü yada salmaq istəyirsən, o söz düz dilinin ucundadı, amma heç cür dilindən qopmaq bilmir, bax onda, adam əməlli-başlı hirslənir.
Bu cür yadırğama və onun ardınca ləngimədən gələn yaddaş boşluqları adamı yaddaşın vacibliyi barədə düşünməyə vadar edir. Yetmiş yaşlarımdan başlayaraq, fərqinə vardığım amneziya məhz şəxsi və lap yaxınlarda baş verən hadisələrdən başladı, məsələn, 5 dəqiqə əvvəl əlimdəki yandıranı hara qoydum? Bu və ya digər ifadəni başlarkən, mən nə demək istəyirdim? Daha sonra anteroretroqrad pozulma gəlir, məsələn son aylarda, son illərdə baş verənləri xatırlaya bilmirsən.
1980-ci ilin mayında, Madridə son səfərim zamanı hansı oteldə qalmışdım? Yarım il əvvəl bir kitab oxumuşdum, onun adı nə idi? Bilmirəm, yadıma gəlmir.
Bax, retroqrad amneziya bu vaxt başlayır, o yaddaş itirməsi ki, anamdakı kimi, yaddaşdan adamın bütün həyatını silməyə qadirdir. Şəxsən mən, amneziyanın bu üçüncü mərhələsinin yaxınlaşdığını hələ hiss etmirəm. Uzaq keçmişimə, gəncliyimə, uşaqlığa aid hələ çox şeyi yaxşı xatırlayıram. O şeyləri yadıma salanda, yaddaşımda xeyli adlar və üzlər peyda olur. Əgər hansınısa unutmuşamsa, bunu faciəyə çevirmirəm. Bilirəm, bu üçüncü mərhələ, izahedilməz bir şəkildə, daha sonra, daha gec, qəfildən peyda olacaq.
Amma bu yaxınlarda baş vermiş hadisəni, son aylarda danışdığım adamlardan kiminsə adını, ya da nəsə sadə bir şeyi unudanda, çox narahat olur, hətta demək olar ki, qorxuram. Şəxsiyyətimin necə parçalandığını, darmadağın olduğunu hiss edirəm. Başqa heç bir şey barədə düşünə bilmirəm, amma fərqi yoxdur, nə qəzəbim, nə də cəhdlərim nəticə vermir. Bəlkə bu, sonun başlanğıcıdır? “Kətil” kimi sadə bir sözün sinonimini axtarmağa məcbur qalmaq, qorxuncdur. Amma ən qorxuncu, sağ ola-ola, özünün kim olduğunu unutmaq, öz adını belə xatırlamamaqdı.
Yaddaşı itirmək qaçılmazdırsa, qoy bu, heç olmasa tədricən, yavaş-yavaş baş versin ki, yaddaşın həyatımızda necə böyük əhəmiyyəti olduğunu daha yaxşı dərk edək. Yaddaşdan xali həyat, həyat deyil, necə ki, özünü ifadədən məhrum olan şüur, şüur deyil. Yaddaş bizə hadisələri birləşdirmək imkanı verir, yaddaş bizim şüurumuz, hərəkətlərimiz, bizim hisslərimizdir. Onsuz biz – heç nəyik.
Dəfələrlə istəmişəm ki, filmdə dostuna lətifə danışmağa cəhd edən, amma hər dörd sözdən, özü də “maşın”, “küçə”, “polis” kimi sadə sözləri yadından çıxaran adamı göstərim. O çaşır, utanır, əl-qolunu oynadır, sinonimləri tapmağa cəhd edir. Nəhayət, bezmiş dostu hirslənir, ona şillə ilişdirərək, çıxıb gedir. Tez-tez olur ki, öz fikir dağınıqlığımı təbəssümlə pərdələmək üçün, psixiatra gedib, yaddaşından şikayətlənən adam barədə lətifə danışıram. Psixiatr o adama bir-iki bəsit sual verəndən sonra, deyir:
— Gəlin, indi də yaddaş pozulmasına qayıdaq.
— Kimin yaddaş pozulmasına? — xəstə soruşur.
Bizim üçün o qədər vacib, hərşeyəqadir yaddaşın özü də təhlükə qarşısındadır. Yaddaşın qarşısında dayanan təhlükə təkcə onun köhnə düşməni Unutqanlıq deyil, həm də, amansızlıqla artan, çoxalan, səliqəsiz şəkildə bir-birinin üstünə qalaqlanan Xatirələrdir. Məsələn, birini deyim. Mən tez tez dostlarıma (bu kitabda da nağıl edəcəm) otuzuncu illərin ən parlaq, marksist intellektuallarından olan Pol Nizanın toyundan danışıram. Hər dəfə bunu danışanda, gözlərimin qarşında Sen-Jermen-de-Pre kilsəsi, ora gələn adamlar, mehrab, rahib, bəyə toy şahidliyi edən Jan-Pol-Sartr peyda olur.
Ötən il bir gün qəfildən düşündüm ki, axı bu, mümkün deyil! Axı prinsipial marksist Pol Nizan və onun ateist ailədən çıxmış arvadı kilsədə nikah bağlaya bilməzdilər! Bunu təsəvvür etmək belə, mümkün deyil. Deməli, yaddaşımda nələrsə şəkil dəyişir? Ya da, bəlkə mən bunu uydurmuşam? Bəlkə nəyisə səhv salmışam? Bəlkə, kiminsə mənə danışdığı hadisəni, yaxşı tanıdığım kilsə dekorasiyasına uyğunlaşdırmışam? Günü bu gün də, başa düşə bilmirəm bunu.
Yuxugörmələr və xəyal gücümüz daima yaddaşımıza soxulur, inanmaq isə bizi şirnikləndirir, buna görə də, xəyal edilənin gerçəkliyinə inanırıq, sonda isə hər şey bizim uydurmanı həqiqət kimi qəbul etməyimizlə nəticələnir. Yeri gəlmişkən, bunun elə böyük fərqi yoxdur, axı hər ikisinin bizə verdiyi həyacanı və fərdilik hissi eyni dərəcədədir.
Bu yarıbioqrafik kitabda, pürdiqqət kəsildiyim halda, sevişmə romanlarında olduğu kimi, hekayətin ecazkarlığına uyub, səhifələrində azdığım bu kitabda, sözsüz ki uydurmalar da var. Amma təkrar edirəm, bunun elə bir mənası yoxdur. Axı mənim şəxsiyyətimi toxuyan ilmələrin yarısı inam və əqidəmdən ibarət olduğu kimi, yarısı da səhvlərim və şübhələrimdən ibarətdir. Tarixçi olmadığıma görə, mən nə qeydlərdən, nə də kitablardan istifadə etməmişəm və oxuculara təqdim elədiyim bu portret, hər bir halda, öz iddialarım, şübhələrim, təkrarlarım, həqiqət və yalanlarımla, uzun sözün qısası, yaddaşımı təşkil edən hər şeyi ilə – mənim öz portretimdir.
Luis Bunüel
ardı var…
Ruscadan tərcümə : G. Mövlud
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
