Elmir Mirzəyev, Seymur Baycan və Ələkbər Əliyevin Müsavat Partiyasının sabiq başqanı İsa Qəmbərlə 2011-ci ildə etdikləri söhbəti diqqətinizə çatdırırıq.
Ələkbər Əliyev: Sizə ilk sualım belə olacaq. İnsanlar siyasətçilər haqqında onların siyasətçi olmalarından savayı daha nələri bilməlidirlər? Məsələn, onların ailə həyatı, ədəbiyyat və musiqi zövqləri insanlara maraqlı olmalıdırmı?..
İsa Qəmbər: Bilməlidirlər deməzdim, deyərdim ki, buna haqları var. Prinsip etibarilə insan təbiətində daim bir maraq var. İnsan həmişə başqaları haqda daha çox şey bilmək istəyir. Əgər bu insan məşhurdursa və əgər ictimai rəyə görə “daim xalqı aldatmağa çalışan” siyasətçidirsə bu maraq daha da artır. Ona görə də, insanlar onlara aldanmamaq üçün onlar haqqında daha çox şey bilmək istəyirlər. Zənnimcə, siyasətçilər özləri də insanların onlar haqqında daha çox məlumatlı olmasında maraqlıdırlar, çünki normal ölkələrdə siyasətçilər seçicilərin səslərinə güvənirlər. Seçicilər isə onlara daha xoş gələn və onlarda daha çox güvən hissi oyadan siyasətçilərə səs verirlər. Mən deyərdim ki, bu qarşılıqlı maraqdır.
Ələkbər Əliyev: 90-cı illərdə siz fəal şəkildə mədəni tədbirlərdə iştirak edirdiniz. Sizə tez-tez sərgilərdə, tamaşalarda, operada rast gəlmək olardı. Son illərdə isə xalq arasına daha az çıxırsınız. Vaxtınız yoxdur, yoxsa maraq itib?
İsa Qəmbər: Vaxtın az olması faktdır. Hamı soruşur ki, “müxalifət nə ilə məşğuldur?” Halbuki bizim üçün siyasətdən əlavə başqa bir şeyə vaxt tapmaq çox çətindir. Lakin bu yeganə səbəb deyil. Haqlısınız, əvvəllər mən teatra, operaya, konsertlərə daha tez-tez gedirdim. Hazırda mədəniyyət ocaqlarını daha az-az ziyarət edirəm, çünki hər şey çox siyasiləşib və son dərəcə inhisarlaşıb. Bu müəssisələrin direktorları biz bu müəssisələri ziyarət etdikdə özlərini narahat hiss edirlər. Mən onlar üçün problem yaratmaq istəmirəm, ona görə də, tamaşa və konsertlərə yalnız iki halda gedirəm: ya özüm bunu çox istədiyimdə, ya da təkidlə dəvət olunduğumda.
Ələkbər Əliyev: Öz iştirakınızla onlar üçün hansı problemləri yaradırsınız? Müəssisələrin direktorlarını işdən azad edirlər, onları cəzalandırırlar? Yoxsa sizə yaxınlaşıb oranı tərk etmənizi xahiş edirlər?
İsa Qəmbər: Yox, sonuncu hələ baş verməyib və ümid edirəm ki, heç vaxt baş verməz. Lakin mən görəndə ki, bu insanlar mənimlə əlaqələrini məhdudlaşdırmağa çalışırlar, yuxarıların qarşısında başı aşağı olurlar, mənə münasibətdə özlərini günahkar hiss edirlər, o zaman mən də narahat oluram. Buna görə də mədəniyyət ocaqlarını daha az ziyarət edirəm.
Elmir Mirzəyev: Bu, cəmiyyətdə olan ümumi qorxu atmosferi ilə bağlıdır yoxsa ayrı-ayrı şəxslərin təşəbbüsüdür?
İsa Qəmbər: Bu sözsüz ki, iqtidarın yanaşmasıdır. Onlar ümumi qorxu mühiti yaradırlar ki, hər şey və hər yer nəzarət altında olsun. Sirr deyil ki, avtoritar hakimiyyət daim totalitarizmə can atıb və atır. Azərbaycanda buna nail ola bilmirlər, amma yenə də cəhd edirlər. Başqa bir tərəfdən isə, hakimiyyət istəmir ki, müxalifət cəmiyyətin bir hissəsinə çevrilsin. Hər vəchlə cəmiyyəti nəinki müxalifətin təsirindən, hətta onun iştirakından məhrum edir. Onların fikrincə, cəmiyyət və müxalifət arasında əlaqə nə qədər az olarsa o qədər yaxşıdır. Məhz bu yanaşmaya görə də bu cür xoşagəlməz vəziyyət yaranır. Ümumilikdə isə, bir çox mədəniyyət xadimləri bizə qarşı müsbət yanaşırlar və onlardan çoxusu ilə normal münasibətlərim olub və indi də var.
Elmir Mirzəyev: Bir neçə il öncə Rusiya nazirlər kabinetində böyük bir qalmaqal baş vermişdi. O zaman mədəniyyət naziri, cənab Sokolov – əvvəl o Moskva Konservatoriyasının rektoru idi, bildirmişdi ki, “Rusiyada mədəniyyət yoxdur, bizim ölkəmizdə yalnız asudə vaxtın keçirilməsi var”. O, eləcə də, bildirmişdi ki, “böyük rus mədəniyyəti öz tənəzzülünü yaşayır və bu hal, birbaşa hakimiyyətin yürütdüyü siyasətlə bağlıdır”. Bu kifayət qədər cəsarətli bir bəyanat idi. Kabinetin bu sahəyə heç bir aidiyyatı olmayan üzvləri ona etiraz etdilər. Onları, əlbəttə ki, anlamaq olar. İnsanların üzlərinə həqiqəti deyəndə bunu sevmirlər. Onlarda mədəniyyətin olmadığı deyiləndə isə, bunu heç qəbul edə bilmirlər. Siz necə hesab edirsiz, Sokolovun sözlərini Azərbaycana aid etmək olarmı?
İsa Qəmbər: Bu kifayət qədər güclü və əsaslı bir bəyanat idi. Azərbaycan və Rusiyada, habelə digər postsovet ölkələrindəki vəziyyət və baş verən proseslər bənzərdir, çünki bunlar tip baxımından oxşar cəmiyyətlərdir. Buna görə də, orda baş verənlər Azərbaycana yetəri qədər yaxındır, eləcə də əksinə.
Yeri gəlmişkən, rus bədii elitasının bir çox tanınmış aparıcı nümayəndələri məhz bu barədə yazırlar. Məsələn, Vladimir Sorokin öz əsərlərində Rusiyanın yaxın apokaliptik gələcəyindən danışarkən orada bu gün baş verənlərdən, praqmatik maraqların prinsiplər və mənəvi dəyərlər üzərindəki üstünlüyündən, ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni həyatın inhisarlaşmasından yola çıxır. Bu səbəbdən mədəniyyət nazirinin bəyanatına məhz bu prizmadan baxmaq lazımdır.
Amma, düzünü desəm, mən Rusiya mədəniyyəti üçün çox narahat deyiləm, çünki, Rusiya bir fenomendir və hətta ən çətin vəziyyətlərdə belə çox güclü yazıçılar, bəstəkarlar, rəssamlar, intellektuallar yetişdirir. Düşünürəm ki, siz haqlısız, bu deyim, Azərbaycana Rusiyadan daha çox uyğundur. Çünki Azərbaycan 9 milyon əhalisi olan kiçik bir ölkədir və burada avtoritarizm Rusiyada olduğundan daha güclüdür. Bizim hökümət üçün mədəni həyatın və cəmiyyətin intellektual inkişafını məhdudlaşdırmaq Rusiyadakından daha asandır. Azərbaycanda bu problem daha sərt şəkildə hiss olunur. Lakin, mən düşünürəm ki, Azərbaycanda da musiqi, ədəbiyyat və digər incəsənət sahələrində fəaliyyət göstərən 15-20 insan var ki, onlar cəmiyyəti mədəni tənəzzüldən xilas edirlər. Belə məsələlərdə insanların sayı həlledici rol oynamır. Aşağı səviyyəli mahnıları dinləyən, ucuz yumoristik verlişlərə baxan on minlərlə insan ola bilər, lakin elə insanlar var ki, obrazlı desək, yüksək incəsənət bayrağını daşıyırlar və onunla heç zaman ayrılmırlar. Bu kifayətdir ki, cəmiyyət gələcək intellektual və estetik inkişafa ümidini itirməsin.
Seymur Baycan: İsa bəy, mən bizim söhbətimizi ədəbiyyat istiqamətinə yönləndirmək istəyirəm. Bir dəfə həmkarlarımla məşhur əsərlərdən hansının – təbii ki, söhbət klassik əsərlərdən gedir, bugünkü Azərbaycana daha uyğun gəlməsi haqqında bir mübahisəmiz oldu. Kifayət qədər çox əsər adı çəkildi, lakin hamımız birmənalı şəkildə “Qarqantüa və Pantaqrüel” əsəri üzərində dayandıq. Bu əsər ölkəmizdə hökm sürən boşluğu daha uğurlu xarakterizə edir. Sizin fikrinizcə, hansı bədii əsər ruh baxımından Azərbaycandakı bugünkü vəziyyətə daha uyğundur?
İsa Qəmbər: Belə əsərlər çoxdur. Sözsüz ki, Fransua Rablenin “Qarqantüa və Pantaqrüel” əsəri cəmiyyətimizdəki bugünkü absurd vəziyyəti çox xatırladır. Hətta uşaq ədəbiyyatına aid olan “Çippolino” əsərini də xatırlamaq olar. Bu əsər totalitar cəmiyyətdəki vəziyyəti heç də uşaqsayağı təsvir etmir. Elə Sorokinin də əsərlərini göstərmək olar, düzdür, hələ ki, klassika olmasa da. Xüsusilə bugünkü vəziyyətin necə təhlükəli gələcəyə apardığı göstərilən “Opriçnikin günü” əsəri. Belə əsərlər kifayət qədər çoxdur və yəqin ki, vəziyyəti bir çox politoloq və ekspertlərdən daha dəqiq analiz edən, hadisələrin inkişaf istiqaməti ilə bağlı daha dəqiq proqnozlar verən onlarla ədəbi şedevrlər var.
Ələkbər Əliyev: Hansı əcnəbi filmlərin sizə təsiri olub, İsa bəy? Hansı rejissorlara üstünlük verirsiz?
İsa Qəmbər: Seçim etmək çox çətindir. Gənclik illərimdə Qriqoriy Kozintsev, Eldar Ryazanov, Mark Zaxarov, Andrey Tarkovskiy kimi rus rejissorlarının filmləri mənə çox təsir etmişdi. Əcnəbilərdən isə, təbii ki, öz neorealizmləri ilə italyan rejissorları. Yəqin ki, bunu Avropa filmlərinin sovetlərdə amerikan filmlərinə nisbətən daha asan yayılması ilə də izah etmək olar. Növbəti illərdə Spilberq, Koppola, Tarantino, Fatih Akın və digər rejissorların şedevrlərini görmək nəsib oldu. Lakin mənim favoritim öz “Qu Quşu yuvası üzərindən uçarkən” və “Xalq Larri Flintə qarşıdır” filmləri ilə Miloş Formandır.
Seymur Baycan: İsa bəy, bu gün keçmişdə insanların çox kitab oxuması ilə bağlı xeyli danışırlar. Eyni zamanda, ötən illərin kitab mağazaları, bədii-publisistik əsərlərin, elmi jurnalların tirajları haqqında da danışılır. Biz də sovet dövründəki kitab maniyasının şahidləri olmuşuq, buna görə də ötən illərin mədəni inkişafını mədəniyyətin bugünkü vəziyyəti ilə müqayisə edə bilərik. Və mənim sualım, bu xatirələrin əsasında qurulmuşdur. İsa bəy, öz tələbəlik illərinizi yaxud tələbəlikdən sonrakı zamanları xatırlayın. Bizə sovet dövründəki kitab bumundan nə danışa bilərsiniz? Məsələn, siz özünüz ədəbi dərnəklərdə iştirak edirdiniz?
İsa Qəmbər: Xeyr, mən ədəbi dərnəklərə getmirdim. Mənim bir az fərqli marağım var idi: mən Azərbaycan tarixi ilə bağlı dərnəyin üzvü idim. Ədəbiyyat sahəsində isə xatırlayıram ki, o zaman bir sıra çox yüksək tirajları və satış reytinqləri olan qəzet və jurnallar var idi: “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Azərbaycan” jurnalı, “Ulduz” jurnalı. Tarix fakültəsindən bir çox kurs yoldaşlarım bu jurnalların daimi oxucuları idilər. Biz onlarla bu jurnallarda çap olunan yeni ədəbiyyat nümunələrini və digər müxtəlif kitabları müzakirə edirdik. Heç də kollektiv məcburetmə olmadan çox böyük həvəslə teatrlara və operaya gedirdik. İndikindən çox oxuyurduq və ədəbiyyatda yeni meyllərlə maraqlanırdıq. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, rusdilli əhalinin dünya ədəbiyyatını izləmək imkanı daha geniş idi. Rusdilli dostlarımla əcnəbi yazarların roman, hekayə, povestlərini müzakirə edirdim. Mütaliə bugünkünə nisbətən daha kütləvi hadisə idi. Kitab mağazalarında daha çox insan var idi. Makulatura məntəqələri qarşısında böyük növbələr var idi, o zaman verilən talonlarla qərb müəllifərinin əsərlərini – Dyuma, Drüon, Borxes, Jul Vern, eləcə də rus klassiklərinin – Çexov, Dostoyevski, Qoqolun çoxcildlik əsərlərini əldə etmək olardı. İnsanlar kitabları yalnız divar kağızının rənginə uyğun rəfdə yerləşdirmək üçün deyil, onları oxumaq üçün alırdılar. Çünki, sovet meyarlarına görə orta sinif bir tikə çörək haqqında düşünmürdü. İnsanlar əmin idilər ki, işləri və 150-200 rubl maaşları sabah da olacaq. İnsanlar öz qənaətbəxş maaşlarına yaşayırdılar və həm kitab oxuyurdular, həm də teatra gedirdilər. Yəni onların mənəvi qidaya da ehtiyacları var idi.
Elmir Mirzəyev: – Siz bizim cəmiyyətin inkişafının sivilizasion refleksiyası məsələsinə toxundunuz. Mən də son vaxtlar bu barədə çox düşünmüşəm və bir vətəndaş kimi, bəzi proseslər məni çox qorxudur. Gənclərin bir hissəsi açıq şəkildə trotskizmə və maoizmə sitayiş edərək, konsentrasion düşərgələrin xiffətini çəkirlər. Başqa bir din xadimi “Azadlıq” radiosunda canlı yayımda çıxış edərək bildirir ki, musiqi haramdır. Açıq şəkildə, canlı efirdə orta əsrlərə aid şeylər danışır və hətta dediklərini əsaslandırmağa çalışır. Əhalinin bir başqa hissəsi, xüsusilə gənclər facebookda böyük bir nifrətlə Avropanı və Avropa dəyərlərini söyürlər. Məni bu qəzəb çox təəccübləndirir və bu hadisənin səbəblərini anlaya bilmirəm. Dördüncülər isə, ümumiyyətlə açıq şəkildə bildirirlər ki, biz Rusiya ilə birləşməliyik, Rusiya İmperiyasının bir hissəsinə çevrilməliyik. Yəni cəmiyyətdə böyük dəyişikliklər baş verib və bu insanlara bəzən minillərlə formalaşan Avropa dəyərlərinin mahiyyətini izah etmək çətin olur. Bu artıq ixtira olunmuş velosiped kimidir. Onu yenidən ixtira etmək lazım deyil. Necə düşünürsünüz, cəmiyyətdə son illərdə nə baş verir?
İsa Qəmbər: – Açığını desəm, sizin qorxularınızı paylaşmıram. Nə qədər paradoksal səslənsə də cəmiyyətdə bu tip fikirlərin olması azadlığın nəticəsidir. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycana azadlıq gəldi. Və insanlar, bu gün bu azadlıqdan istifadə edirlər. Vicdan və söz azadlığı kimi fundamental prinsipləri unutmaq olmaz.
Məsələn, elə bizim islamçıları götürək. Onların ritorikası daxili auditoriyaya ünvanlandıqda, dini terminologiyadan bolluca istifadə edirlər. Lakin onlar ölkədəki təqiblərdən, təzyiqlərdən bezəndə, xilas axtardıqları beynəlxalq təşkilatlara və insan haqları üzrə Avropa Məhkəməsinə üz tutduqda, müasir səviyyəyə keçirlər, ritorikaları dəyişir, müxtəlif beynəlxalq konvensiyalara istinadlar edirlər.
Müxtəlif gənclər hərəkatlarına gəldikdə isə hər bir hərəkatın, hətta ən radikalının belə öz tərəfdarları var. Bu baxımdan hər hansı ideya tərəfdarlarının sayını cəmiyyətdə sıfıra endirmək mümkünsüz və qeyri rasionaldır.
Tənqidi yanaşma hətta yanlış belə olsa zəruridir. Tənqidi yanaşma lazımdır ki, insanlar sahib olduqları dəyərləri dərk etsinlər. Dəyərlər müqavimətlə rastlaşmadıqda, müdafiəyə ehtiyacı olmayan banallıqlara çevrilirlər. İnsanlar bu dəyərləri dərk etmədən, adi bir şey kimi qəbul edirlər. Ona görə də hətta yanlış tənqid belə faydalıdır.
Başqa tərəfdən gənclər özlərini göstərməli və kütlədən seçilməlidirlər. Müasir tarix liberal dəyərlərin üstünlüyünü birmənalı şəkildə isbatlayıb. Lakin hər kəsin eyni şeyləri təkrar etməsi… gənclər üçün bu yolverilməzdir. Gənclər də özlərini ifadə etmək üçün öz yollarını axtarmağa başlayırlar. Burada həm epataj, həm özünütəsdiq, həm də kütlədən seçilmə arzusu var. Hesab edirəm ki, fərqli ekzotik istiqamətlərin tərəfdarları Azərbaycanda gərəkdiyindən hətta azdır. Cəmiyyətdə müxtəlifliklər olmalıdır. Öz dəyərlərinə inanan, kütlədən seçilməyə və idealları uğrunda mübarizə aparmağa hazır olan qruplar çox olmalıdır. Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində onlar azdırlar. Ona görə də mən sizin qorxularınızı paylaşmıram və məncə, bu istiqamətlərdən hər hansı biri Azərbaycanda ictimai-siyasi fikrin əsas trendinə çevrilə bilməz.
Elmir Mirzəyev: – Şərqdə 1908-ci ildə ilk opera səsləndi. Yazılı musiqinin yaranması – müsəlman aləmində ilk dəfə – bu regionun mədəni inkişafı üçün böyük hadisə, irəli doğru atılan bir addım idi. Və Üzeyir bəyin vətənində yüz il sonra hansısa müsəlman din xadimi, canlı efirdə deyir ki, musiqi haramdır…
İsa Qəmbər: – Bax siz musiqiçilər, bəstəkarlar cəmiyyətə sübut edin ki, o yanılır. Sübut edin ki, akademik musiqi olmadan cəmiyyətin mədəni inkişafı gedə bilməz. Diskussiya üçün meydan həmişə var. Biz öz mövqeyimizin müdafiəsi üçün hər hansı arqumentlər irəli sürməyi buraxdıqda o zaman onlar öz dəyərini itirirlər. Mən məhz bu təhlükədən danışırdım. Bir neçə yüzillik öncə bütün insanlıq inanırdı ki, günəş yer ətrafında fırlanır. Bu gün artıq hamı bilir ki, günəş ətrafında fırlanan yer kürəsidir. Bu elmi faktı şübhə altına alan və sübut tələb edən insanlar da ola bilər. Bəs yerin günəş ətrafında dövr etdiyini elmi cəhətdən isbat edə biləcək neçə insan var? Bu aksiomdur. Buna görə də insanlar bu faktın arqumentasion hissəsini itiriblər. Bu baxımdan hər bir həqiqəti zaman-zaman sübuta yetirmək lazımdır. Onun aktuallığını və lüzumluluğunu isbat etmək lazımdır.
Seymur Baycan: – İsa bəy, siz professor ailəsindənsiniz, yəqin ki, uşaqlıqdan ətrafınızda çox zəngin kitabxananız olub. Bu kitabxanada hansı kitablar var idi? Oxumağa hansı kitablardan başlamısınız? Sizin ədəbi tərcihlərinizə kimin təsiri olub?
İsa Qəmbər: – Bəli, bu barədə mənim bəxtim gətirib. Bu mövzuyla əlaqədar Çerçilin dediyi bir fikri xatırladım: “Uşaq atasının kitabxanasındakı kitab üzlükləri ilə tərbiyə olunur”. Bu fikir mənim diqqətimi cəlb etmişdi. Həqiqətən də artıq kitab üzlükləri yeni insan formalaşdırmağa başlayırlar. Mənim atam kimyaçı olmasına baxmayaraq incəsənət, ədəbiyyat və tarixlə çox maraqlanırdı. Evdə yalnız kimya və fizika ilə bağlı elmi ədəbiyyat deyil, həm də müasir və klassik ədəbiyyatın bir çox nümunələri var idi. Atam o zaman həm Bakının, həm də Moskvanın bir çox ədəbi və elmi jurnallarına abunə idi. Təsəvvür edin ki, mənim 7-8 yaşım var idi, amma mən artıq evdə bütün dünyanı öyrənə bilirdim. Soljenistinin “İvan Denisoviçin bir günü” povestini ilk dəfə “Yeni dünya” jurnalında görmüşdüm. Uşaq və belə bir nəhəng əsər! Təbii ki, bizim ailəmiz “Ulduz”, “Azərbaycan”, “Ədəbiyyat və incəsənət” və sevimli “Qobustan” jurnallarının bir sayını belə buraxmırdı. Həmçinin erkən yaşlarda mənə bir çox klassik rəssamları tanıdan Luvr, Prado və digər muzeylərin, tanınmış rəssamların, albomları var idi. Oxumağa qaldıqda isə mən hər şeyi oxuyurdum. Gözümə dəyən hər şeyi. Məni heç kim oxumağa məcbur etməyib.
Ələkbər Əliyev: – Ümumiyyətlə istiqamətləndirmirdilər?
İsa Qəmbər: – Demək olar ki, yox. Kitabxanamız var idi və mən istədiyim kitabı götürüb oxuyurdum.
Ələkbər Əliyev: – Qadağan olunmuş kitablar var idi?
İsa Qəmbər: – Xeyr, belə kitablar yox idi. Dördüncü sinifdə ikən mən hətta “Dekameron”u azərbaycanca oxuyurdum və onu heç də yastığımın altında gizlətmirdim. Böyüklər də mənalı təbəssümlə yanımdan keçirdilər. Lakin yalnız bir dəfə atam mənə oxumağa rusca bir uşaq kitabı verdi. Dəqiq xatırlamıram, deyəsən, Yevgeniy Şvartsdan bir şey idi. Onda mənim təxminən 8-9 yaşım var idi. Məktəbdə mən azərbaycan bölməsində oxuyurdum və rus dilində cinslərə görə dəyişmə, hallanma ilə bağlı problemlərim var idi. Məsələn, mən anlamırdım ki, niyə pəncərəyə “bolşoye”, stola isə “bolşoy” demək lazımdır. Niyə lövhə “çernaya” dır, karandaş isə “çernıy”dır. Bu kitabın köməyi ilə mən qısa zamanda cinsləri və rus dilinin qrammatikasını daha yaxşı öyrəndim. Bundan sonra artıq Djanni Rodari, Djonatan Svift, Daniel Defo, Servantesi və digərlərini rusca oxumağa başladım.
Hər bir əsər mənə təsir edir və öz izini qoyurdu. Bu çox təbiidir ki, insan kitabların, valideynlərin və onu əhatə edən insanların təsiri ilə formalaşır. Mən ard-arda hər şeyi oxuyurdum. Klassik əsərlərdən tutmuş müasir ədəbiyyata, hətta Cəmşid Əmirovun “Qara Volqası”na qədər çox fərqli əsərləri oxuyurdum. Bir də atama məndə teatra sevgi oyatdığı üçün çox minnətdaram. Mən 1957-ci il doğumluyam və əgər doğru xatırlayıramsa 1965-ci ildə mən 8 yaşında ikən o məni ilk dəfə Azərbaycan Dram Teatrında premyeraya aparmışdı. Hələ o zaman gənc aktyorların: Amaliya Pənahovanın, Həsən Turabovun, Şəfiqə Məmmədovanın, Səməndər Rzayevin, Fuad Poladovun çox yüksək istedadlı oyunlarını xatırlayıram. “Sən həmişə mənimləsən”, “Unuda bilmirəm”, “Məhvolmuş gündəliklər”, “Sənsiz” tamaşaları. Yəqin ki, bu gün bunlar sizin üçün çox quru səslənir, amma, mənə 11 yaşlı uşağa “Unuda bilmirəm” tamaşası inanılmaz təsir etmişdi. Mən artıq onda dərk etməyə başladım ki, Bakıdan başqa Təbriz və Cənubi Azərbaycan da var və bu biliklər məndə tarixə sevgi hissini yaratdı.
Seymur Baycan: – Deyirlər ki, Van Qoq öz qulağını kəsmişdi, çünki psixi cəhətdən anormal idi. Lakin mənim əlimə onun məktubları düşdükdə, xüsusilə də qardaşı Teoya yazdığı məktubları – mən anladım ki, bu fikir yanlışdır. O kifayət qədər inkişaf etmiş insan idi və rəssamlıqdan da çox gözəl başı çıxırdı. Öz məktublarından birində o yazır ki, onun rəssam həmkarları, “rəssamlar ədəbiyyat oxumamalıdır” dedikləri zaman çox yanılırlar. “Məsələn, mən ədəbiyyata qarşı çox həssasam və kitab oxuduğum zaman daxili dünyanı dərketməm və həyatı müşahidə etmə qabiliyyətim yaxşılaşır”.
Soruşmaq istərdim: Sizə bir siyasətçi kimi ədəbiyyat necə təsir edib? Və müasir siyasətçi kitab oxumalıdırmı?
İsa Qəmbər: – Birmənalı şəkildə siyasətçi kitab oxumalıdır. Mən sizin bu gün polemika apardığınız bütün yazarları oxumuşam. Məsələn, Anarın “Ağ liman” və “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ni götürək. Yeri gəlmişkən, “Ağ liman”ı da mən 11 yaşında ikən “Azərbaycan” jurnalında oxumuşdum. Bu əsərə qədər mən yalnız klassik Azərbaycan ədəbiyyatını oxuyurdum. Artıq uşaq yaşında ikən mən anlayırdım ki, bu əsər Axundovun, Mirzə İbrahimovun və digərlərinin əsərlərindən seçilir. Anarın, Elçinin, Əkrəm Əylislinin, Maqsud İbrahimbəyovun əsərləri isə oxucuya ədəbiyyatın daha azad olduğunu göstərirdi. Daha azad düşünmək olar və hansısa dəyişməz həqiqətlərə və postulatlara uymamaq da olar. Daha geniş miqyaslı düşünmək və cəmiyyət tərəfindən qoyulmuş çərçivələrin kənarına çıxmaq olar. Bu baxımdan sizin indi 60-cı illərin yazarları ilə olan mübahisəniz çox maraqlıdır, çünki 60, 70-ci illərdə onlar özləri eynilə bu mübarizəni aparırdılar. Mənim müqayisə etmək imkanım var və mən deyərdim ki, sizin aranızda yalnız fərqli cəhətlər deyil, ümumi məqamlar da var. O dövrdə yeniliyi, avanqardı ədəbiyyata onlar gətirirdilər, bugünsə bunu siz və digər həmkarlarınız edirsiniz. 60-cı illərin əvvəllərində Anarın dərc etməyə başladığı “Qobustan” jurnalını xatırladım. Bu bizim gənc nəsil üçün mədəni şok idi, çünki biz Azərbaycan tarixini məktəb dərsliklərindən öyrənirdik, orda isə əsasən Rusiyanın tarixi və bizim tariximizin yöndəmsiz fraqmentləri öz əksini tapmışdı. Bu jurnalda isə Şah İsmayıl, Səfəvilər və digər hökmdarlar, Azərbaycan mədəniyyəti, Qobustan qaya təsvirləri haqqında geniş məqalələr olurdu.
Bir də Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan” poemasını xatırlamadan keçə bilmərəm. Mən onda beşinci sinifdə oxuyurdum. Bir gün atam bir kasetlə gəldi, onu maqnitofona qoydu və orda səslənən hər şeyi dəftərə köçürməyimi istədi. Bu, Azərbaycanın Şimala və Cənuba bölünməsi haqqında olan “Gülüstan” poeması idi. O zaman o qadağan olunmuşdu və intelligensiya onu gizli şəkildə oxuyurdu. Belə alınmışdı ki, poema olan dəftər atamın əlinə düşmüşdü. Daha doğrusu onu birgünlüyünə atama vermişdilər və səhər o dəftəri qaytarmalı idi. Təbii ki, o poemanın üzünü çıxartmaq istədi, amma o zaman sürətçıxarma aparatları olmadığı üçün belə bir hiyləyə əl atdı: maqnitofona təmiz bobin kaseti qoydu və öz səsi ilə şeiri oxuyaraq yazdı, sonra isə köçürmək üçün kaseti mənə verdi. Daha sonra bu dəftər bizim sinifdə çox məşhurlaşdı. Sinif yoldaşlarım onu məndən alıb köçürürdülər və hətta oxumaq üçün valideynlərinə verirdilər. Bu 60-cı illərdə baş vermişdi.
Təbii ki, bunlar hamısı mənim siyasətçi kimi formalaşmağıma təsir etdi. Bu ədəbiyyat keçən əsrin 80-ci illərində siyasi arenaya çıxan hər kəsə təsir edib.
Elmir Mirzəyev: – Cənubi Azərbaycan mövzusuna ayrıca toxunmaq istərdim. XX əsrin birinci yarısında bizim böyük refrakt hərəkatımız başlayarkən heç kimin bu mövzuya toxunmaması sizi narahat etmir ki? Bu mövzuya nə Axundov, nə də Mirzə Cəlil müraciət etmişdir. Bu barədə 50-ci illərin sonunda Mirzə İbrahimovun “Gələcək gün” əsərinin işıq üzü görməsi ilə danışmağa başladılar. Sizə elə gəlmirmi ki məhz bu mövzuya diqqət süni şəkildə formalaşdırılmışdır? Çünki ona qədər cəmiyyətimizin intellektual təbəqəsini: nə publisistləri, nə tarixçiləri, nə də yazıçıları bu məsələ narahat etmirdi.
İsa Qəmbər: – Çox maraqlı bir məsələyə toxundunuz. Əlbəttə, təsadüfi deyil ki, bu mövzu Azərbaycan ədəbiyyatında məhz keçən əsrin 50, 60-cı illərində əmələ gəldi. Bunun həm obyektiv, həm subyektiv ilkin səbəbləri var idi.
Obyektiv səbəblərdən biri o idi ki, o dövrə qədər bölünmüş millət anlayışı yox idi. Türk etnosu minilliklərlə Asiyanın ən şərqi ucqarlarından Avropanın ən qərb sahillərinə qədər yayılmışdı. Bu ərazidə türk etnosu və onun ayrı-ayrı hissələri dövlətlər yaradırdı, hökmranlıq edirdi və ya asılılıqda mövcudluğunu sürdürürdülər. Və eyni şəhərlər, regionlar ya bu, ya başqa hökmdarın hakimiyyəti altında olurdu. “Vahid vətən var idi, sonradan parçalandı” şəklində olan nəzəriyyə təmiz şəkildə Azərbaycan ictimai şüurunda yox idi. Azərbaycanda ilk demokratik dövlət 1918-ci ildə yaranmış və cəmi iki il mövcud olmuşdur, sonra isə tamamilə hərşeyi unutduran sovet hakimiyyəti bərqərar oldu. Yeri gəlmişkən, bizim respublikamızın banisi M. Rəsulzadə bir neçə il Təbrizdə yaşayıb yaradıb. Keçən əsrin 30-cu illərinin ortalarına qədər azərbaycanlılar sərbəst şəkildə sərhədi keçirdilər, cənublular Bakıya, biz Təbrizə gedə bilirdik. Ona görə də keçən əsrin ortalarına qədər bu fikir əmələ gələ bilməzdi. Bu 50-ci illərə qədər bu mövzuya niyə toxunulmadığının obyektiv səbəbidir.
Subyektiv səbəblərə qaldıqda isə, bu birincisi İranda, Cənubi Azərbaycanda baş verən hadisələr idi. Bu hadisələrdə o zamanın ədəbiyyatçıları Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm və digərləri iştirak edirdilər. Başqa tərəfdən isə, Sovet hakimiyyəti artıq sosializmin sonrakı ekspansiyası, öz hakimiyyətinin yayılması üçün müəyyən ideoloji əsaslar formalaşdırmağa başlamışdır. Ona görə də Moskva müxtəlif milli ideyaların istismarında maraqlı idi. Axı Ermənistan və Gürcüstan 40-cı illərin sonlarında bəzi türk ərazilərinə iddialı idilər. Bu cür parçalanmalar ilə bağlı nəzəriyyələr Mərkəzi Asiya xalqlarında da var idi. Onların da Çin, Əfqanıstan və digər dövlətlərin bir hissəsinin onların tarixi vətənlərinə aidiyyatı olmaları ilə bağlı düşüncələri var idi. Orda da bizim cənub mövzumuzu xatırladan ədəbiyyat nümunələri yazılırdı.
Razıyam ki, Moskvanın geopolitik maraqları mərkəzin cənub mövzusunda işlənməsinə icazə verməsinə və hətta bunu stimullaşdırmasına gətirirdi, lakin, bizim yazıçılar, publisistlər, dramaturqlar bu mövzunu ürəkdən işləyirdilər və bəzən icazə olunmuşdan da irəli gedirdilər. Məsələn, “Gülüstan” poemasında Bəxtiyar Vahabzadə yalnız Tehranı deyil, birbaşa Moskvanı da günahlandırır.
Elmir Mirzəyev: – Yəni demək olar ki, ədəbiyyat bütöv bir xalqı yaratdı?
İsa Qəmbər: – Ədəbiyyat millətin formalaşmasında rol oynamalıdır. XX əsrin 20-ci illərindən 50-ci illərinə qədər ədəbiyyat bütünlüklə hakimiyyətin nəzarəti altında idi və belə mövzularda yazmaq təhlükəli idi. XX əsrin ikinci yarısında isə bu artıq mümkün oldu. İstənilən halda həm Arazdan cənubdakı, həm şimaldakı azərbaycanlılar özlərini eyni xalq hiss ediblər və edirlər.
Ələkbər Əliyev: – Hansı düşərgədə olmasından asılı olmayaraq mədəniyyət və incəsənət mövzulu söhbətlərdə sizin üçün maraqlı, uyğun həmsöhbət ola biləcək bir intellektual siyasətçinin adını çəkə bilərsinizmi?
İsa Qəmbər: – Maraqlı sualdır. Etiraf edim ki, heç vaxt bu barədə düşünməmişəm. Düzünü desəm, incəsənətin müxtəlif sferalarından baş çıxaran siyasətçi ağlıma gəlmir… Lakin mənim yaxşı tanıdığım elə insanlar var ki, onların ədəbiyyatı çox yaxşı bilirlər, eyni zamanda musiqi ilə də maraqlanırlar, kimsə rəssamlığa yaxud kinematoqrafiyaya yaxından bələddir. Ayrı-ayrı siyasətçilər var ki, incəsənətin hər hansı sferasından çox məlumatıdırlar.
Ələkbər Əliyev: – İqtidarda yoxsa müxalifətdə?
İsa Qəmbər: Həm iqtidar, həm də müxalifətdə. Lakin incəsənətin bütün sahələrindən başı çıxan siyasətçi xatırlaya bilmirəm. Bunun üçün yəqin ki, düşünüb yadıma salmalıyam. Lakin sözsüz ki, elə insanlar var ki, onlarla yalnız siyasi mövzuları deyil başqa mövzuları da müzakirə etmək maraqlıdır. Halbuki, sırf siyasəti müzakirə edə biləcəyim insanlar da çox azdır.
Ələkbər Əliyev: – Özünü müxalifətçi hesab edən və etməyən bir sıra insanlardan belə bir fikir eşitmişəm ki, İsa Qəmbərin faciəsi onun intellektualizmində və sahib olduğu mənəvi dəyərlərdədir. Onlar hesab edirlər ki, İsa Qəmbər sayəsində Azərbaycan siyasəti çox şey qazanıbsa da, Azərbaycan elmi çox şey itirib. Məhz bu amillər, İsa Qəmbərin hakimiyyətə gəlməsinə mane olur. Uzun sözün qısası, sizin intellektuallığınız – sizin bəlanızdır.
İsa Qəmbər: – Bu mübaliğədir. Birincisi, mən özümü faciəvi fiqur hesab etmirəm.
Ələkbər Əliyev: – Sizin faciəvi fiqur olduğunuzu demədim. Hakimiyyət uğrunda mübarizədə fəaliyyətinizi məhdudlaşdıran mənəvi meyarlar və dəyərlərdən söhbət gedir. Çoxları hesab edir ki, İsa Qəmbər ağlı və intellekti ilə Avropa səviyyəsində siyasətçi olmasına baxmayaraq, populizm bacarığı yox səviyyəsindədir və ona görə də hakimiyyətə gəlmə şansları da böyük deyil.
İsa Qəmbər: – Mən bu gün dəbdə olan İQ testlərlə öz intellektimi yoxlamamışam. Hesab edirəm ki, mənim intellektual göstəricilərim barədə səslənən fikrilər bir az şişirdilib. Lakin burda da bir həqiqət payı var. Mən məqsədin vasitələrə bəraət qazandırdığını düşünən siyasətçilərdən deyiləm. Vasitələr mənim üçün məqsəddən daha az önəmli deyillər. Və mən hər hansı bir məqsədə, yaxud hakimiyyətə hər şeyə rəğmən can ata bilmərəm. Düşünürəm ki, bu normaldır.
Seymur Baycan: – Bilirəm ki, vaxtımız sona çatır, lakin sizə çoxdandır vermək istədiyim bir sualım var. İsa bəy, siz Gürcüstan və Ermənistan mədəniyyətləri haqqında nə deyə bilərsiniz? Yəqin ki, keçmişə dair xatirlələriniz var…
İsa Qəmbər: – Deyəsən, ən çətin sualı söhbətimizin sonuna saxlamısız. Bir tərəfdən bu ölkələr bizim ən yaxın, özümüz kimi tanıdığımız qonşularımızdır. Digər tərəfdən mənim indi deyəcəyim sözlərin, bu həssas dövrdə Tbilisi, Bakı və İrəvanda necə reaksiya doğurcağını da bilmək çətindir. Əlbəttə ki, mən erməni və gürcü ədəbiyyatı, Q.Matevosyan, N.Dumbadzenin kitabları haqqında, güclü gürcü kinomatoqrafiyası, Paracanovun möhtəşəm filmləri haqqında öz təəssüratlarımı xatırlaya bilərəm. Amma düşünürəm ki, oxucuları bolqar əsilli, görkəmli rus filosofu Georgiy Qaçevin kitablarına yönləndirsəm daha yaxşı olar. O, ermənilərin, gürcülərin və azərbaycanlıların milli xarakterini, mədəniyyətini yüksək səviyyədə təhlil edib.
Bir şeydən əminəm, biz – azərbaycanlılar, gürcülər və ermənilər o qədər fərqliliklərə malikik ki, Krılovun təmsilində olan qu quşu, xərçəng və balığın nailiyyətlərini eyni uğurla təkrarlaya bilərik. Lakin üç Qafqaz xalqı kimi o qədər ümumi cəhətlərimiz var ki, regional üçsütunun əsası da ola bilərik. Bu üç ayaq, dayanıqlılıq üçün kifayət edər.
Seçim etmək isə bizə qalıb.